Przejawy kultury lemkowskiej w Polsce

Przejawy kultury łemkowskiej
w
Polsce poludniowo-wschodniej

Spis treści

Wstęp..............................................................................................................        6
Rozdział I: Socjologiczne pojęcie kultury...................................................        7
Rozdział II: Rys etnograficzny, dzieje Łemków i historia Łemkowszczyzny .....        14.
1. Łemkowie – nazwa i pochodzenie ...........................................................................        14
2. Obszar zamieszkiwania ..............................................................................        16
3. Stosunki religijne ........................................................................................        17
4. Obrzędy ......................................................................................................        18
1. Narodziny dziecka ..................................................................................        18
2. Wesele ....................................................................................................        19
3. Pogrzeb ...................................................................................................        21
4. Życie towarzyskie ...................................................................................        21
5. Dzieje Łemkowszczyzny w latach 1918 – 1939 .........................................        22
6. II wojna światowa .......................................................................................        29
7. Repatriacja Łemków na terytorium ukraińskie ...........................................        30
8. Akcja Wisła ................................................................................................        31
9. Warunki życia Łemków na ziemiach zachodnich ......................................        35
10. Powroty Łemków na dawne ziemie ..........................................................        37
Rozdział III: Kultura materialna i niematerialna (duchowa) .................        39
1. Kultura materialna ...................................................................................        39
1. Zajęcia Łemków .....................................................................................        39
2. Domy Łemków .......................................................................................        42
3. Stroje .......................................................................................................        45
4. Rzeźbiarstwo ..........................................................................................        48
5. Wybrane zabytki kultury łemkowskiej ..................................................        49
1. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku ....................................        49
2. Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej ................................        53
3. Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu ................................................        60
2. Kultura niematerialna (duchowa) ...........................................................        65
1. Język ........................................................................................................         65
2. Muzyka ...................................................................................................        69
3. Cerkwie ...................................................................................................        71
4. Ikonografia ..............................................................................................        77
5. Krzyże i kapliczki ...................................................................................        79
6. Święta łemkowskie .................................................................................        81
1. Obrzędy doroczne ...............................................................................        81
2. Od Rusal do Jana ................................................................................        89
3. Olchowskie Kermesze ........................................................................        91
4. Watra ..................................................................................................        92
7. Zespoły folklorystyczne .........................................................................        95
1. „Łemkowyna" .....................................................................................        95
2. „Serencza" ..........................................................................................        96
3. „Osławianie" .......................................................................................        97
8. Organizacje łemkowskie .........................................................................        97
1. Związek Łemków (Objednania Łemkiw)............................................        97
2. Rusiński Demokratyczny Krąg Łemków „Hospodar" .......................        98
3. Komitet Łemkowski ...........................................................................        98
4. Stowarzyszenie „Ruska Bursa" ..........................................................        99
5. Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Muzeum Kultury Łemkowskiej..        99
9. Środki masowego przekazu ....................................................................        100
1. „Zahoroda ...........................................................................................        100
2. „Besida" ..............................................................................................        101
3. Media elektroniczne ...........................................................................        101
10. Znani twórcy łemkowscy ......................................................................        102
1. Nikifor Krynicki .................................................................................        102
2. Stefan Telep ........................................................................................        103
3. Teodor Kuziak ....................................................................................        104
4. Grzegorz Pecuch .................................................................................        105
5. Władysław Chylak ..............................................................................        107
6. Piotr Trochanowski .............................................................................        108
Zakończenie ...................................................................................................        110
Summary .......................................................................................................        112
Bibliografia ....................................................................................................        113
Aneks ..............................................................................................................        118

1. Wyznaczniki kultury żywej
2. Język ojczysty w szkołach podstawowych i zespołach międzyszkolnych (wg danych GUS)
3. Język ojczysty w gimnazjach i zespołach międzyszkolnych (wg danych GUS)
4. Powierzchnia wsi (w km2) na Łemkowszczyźnie w 1931r.
5. Liczby domów i ludzi na Łemkowszczyźnie w latach 1900 i 1931
6. Mapa Łemkowszczyzny
7. Pogranicze wyznaniowe Łemkowszczyzny w końcu XVIII wieku
8. Podział Łemkowszczyzny na lokalne grupy etnograficzne
9. Podział własności ziemskiej na Łemkowszczyźnie
10. Łemki i ich sąsiedztwo
11. Wykaz miejscowości do mapy: Łemki i ich sąsiedztwo
12. Wpływy warunków geograficznych na stosunki kulturowe i społeczne Łemkowszczyzny
13. Nazwy polskie i ruskie oraz akcent stały na Łemkowszczyźnie
14. Plan Parku etnograficznego w Sanoku
15. Plan Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej
16. Plan typowej chaty łemkowskiej
17. Wnętrze chaty łemkowskiej
18. Schemat kompozycyjny ikonostasu
19. Cerkwie
20. Stroje łemkowskie

Wstęp

        W pracy zostało nakreślone tło historyczne i przedstawiono te elementy, dzięki którym Łemkowie mogli wytworzyć odrębną kulturę. Mimo wysiedlenia
i prześladowań potrafili zachować własną tradycję.
Praca odpowiada na następujące pytania:
1) Czy i na ile kultura łemkowska jest kulturą żywą?
2) Czy Łemkowie rozwijają własną kulturę?
3) Czy posługują się językiem łemkowskim na co dzień oraz czy jest on przekazywany z pokolenia na pokolenie?
4) Czy jest to tylko kultura typu festiwalowego?
5) Czy kultura materialna przejawia się w kulturze duchowej?
        Praca składa się z trzech rozdziałów, które zawierają historię, kulturę
i tradycję Łemków (na wybranych przykładach).
        Pierwszy rozdział wprowadza w tematykę kultury w ujęciu socjologii.
        W rozdziale drugim nakreślono rys etnograficzny Łemków oraz historię Łemkowszczyzny a w tym:
- nazwa i pochodzenie,
- obszar zamieszkiwania,
- stosunki religijne,
- Łemkowszczyzna w latach 1918 – 1945,
- repatriacja na terytorium ukraińskie,
- akcja „Wisła",
- warunki życia Łemków na ziemiach zachodnich oraz ich powroty.
        Ostatni rozdział traktuje o zasadniczej kwestii, a mianowicie dotyczy kultury materialnej, duchowej i społecznej, którą tworzą Łemkowie aż po dzień dzisiejszy.
        Podstawą badań są źródła zastane dotyczące Łemków (przeważająca literatura jest historyczna i etnograficzna) oraz wywiady z kustoszem Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej – Teodorem Goczem.
Rozdział I
Socjologiczne pojęcie kultury

        „Pierwotnie termin cultura wiązał się z uprawą roli ( cultura agri – uprawa ziemi) lub hodowlą i oznaczał przekształcenie poprzez ludzką pracę naturalnego stanu zjawisk przyrody w stan inny, bardziej pożądany i użyteczny dla człowieka"¹.
        Kultura w najszerszym tego słowa znaczeniu to ogół materialnych i niematerialnych wytworów człowieka, wszystko to, co nie powstało w drodze naturalnej , ale jest rezultatem działania ludzi^2.
        S. Czarnowski pod pojęciem kultura rozumie: „(...) kultura to całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie"^3.
        Zakres użycia terminu kultura systematycznie zwiększa się. Wszedł do zasobu intelektualnego filozofii a następnie stopniowo do nauk społecznych i życia społeczno - politycznego^4.
         Za A. Kłoskowską możemy wyróżnić sześć sposobów definiowania kultury:
1) Opisowo – wyliczający ( nominalistyczny) – kultura jako zbiór konkretnych przedmiotów,
2) Definicje historyczne – rodzaj przekazu minionego doświadczenia przyszłym pokoleniom,
3) Definicje normatywne – to podporządkowanie się zachowań ludzkich normom, wzorom, wartościom i modelom,
4) Definicje psychologiczne – to psychiczne mechanizmy kształtowania się kultury (mechanizmy uczenia się, formowania nawyków kulturowych, internalizacji norm obowiązujących w danej zbiorowości),
5) Kultura o charakterze strukturalistycznym – interesuje się zasadniczymi elementami kultury oraz ich wewnętrznymi powiązaniami (elementy kultury: materialno – techniczne, społeczne, ideologiczne, psychiczne),
6) Definicje genetyczne – wyjaśnianie pochodzenia kultury a w tym:
a) wewnętrzny rozwój kultury, wyłanianie się wyższych jej form z form niższych, wcześniejszych,
b) wyłanianie się kultury z natury^5.
        Z kolei E. B. Tylor pojęcie „kultura" wyjaśnia w następujący sposób: „Kultura czyli cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa. Badanie kultury nie ogranicza się
u niego do wiedzy, wierzeń, sztuki czy moralności. Ma ona obejmować także badanie narzędzi i całej sfery materialnej działalności człowieka"^6.
Pojęcie kultury zrodziło się jako efekt dwóch obserwacji:
1) zróżnicowanie sposobów życia ludzi – czyli kultur współcześnie oraz na różnych obszarach ziemi i w różnych epokach,
2) udział ludzi żyjących w społeczeństwie^7.
        Clyde Kluckhohn – antropolog społeczny – definiował kulturę „jako historycznie wytworzony system wzorców życia, które skłonni są podzielać wszyscy członkowie jakiejś zbiorowości"^8.
        Z kolei amerykański socjolog Robert Bierstedt następująco wyjaśnia pojęcie „kultury": „(...) kultura to wszystko co ludzie czynią, myślą i posiadają jako członkowie społeczności"⁹.
        Pojęcie kultury odnosi się do sposobów życia społeczności od rodziny do ludzkości. Grupy wytwarzają własną kulturę grupową. Każda rodzina ma swoje obyczaje, symbole, pamiątki czy nawet sposoby zwracania się do siebie. Pewne obyczaje wytwarza wspólnota lokalna, inne – Kościoły czy firma. Odrębne rysy kulturowe mają niektóre środowiska zawodowe (wojskowi, lekarze, górnicy itp.). Duże bogactwo kulturowe posiadają grupy etniczne, plemienne. Dla nich zewnętrzna odrębność kulturowa i wewnętrzna wspólnota kulturowa są elementami autodefinicji. Wyróżnia się także kultury ponadnarodowe (europejska, azjatycka, islamu czy Ameryki Łacińskiej). Fakt życia w rodzinach i wierzenia
w bogów prowadzi do tego, że istnieją rysy kulturowe wspólne dla całej ludzkości^10.
        Wielość skal społeczności sprawia, że kultury nakładają się na siebie. Kultury narodowe zawierają podobne elementy kultury chrześcijańskiej czy europejskiej. Pod wpływem kultury narodowej pozostają kultury regionalne. Gdy na przenikanie się kultur spojrzymy z perspektywy jednostki to będzie to oznaczać równoczesną podległość różnym kulturom. Oznacza to, że sposób życia jednostki znajduje się pod presją wielu kultur równocześnie (tzw. presje krzyżujących się)^11.
Każde pokolenie jest nosicielem kultury wpojonej w dzieciństwie
w procesie socjalizacji. Pokolenie dzieci rodzi się w kręgu innej kultury niż ta, która nosi w sobie pokolenie rodziców. Jest to bardzo powszechna forma zderzenia kultur – konflikt kultur^12.
Udany proces socjalizacji oznacza uczynienie z kultury swojej drugiej natury tzn. całkowitą automatyzację konformizmu. Jeśli proces ten jest nieudany lub niepełny pojawia się wobec kultury opór, kontestacja, nonkonformizm i jednostka szuka alternatyw. Znajduje je np. w sektach religijnych^13.
        Kultura jako złożone i bogate zjawisko społeczne zawiera różne elementy. Dlatego dokonano podziału na:
1) Kulturę materialną – to ogół działań i wytworów człowieka związanych z zaspokajaniem potrzeb biologicznych, zapewnieniem bezpieczeństwa oraz przetrwaniem gatunku ludzkiego,
2) Kulturę niematerialną (duchową) to: „(...) ogół zobiektywizowanych wytworów świadomości ludzkiej, takich jak język, wierzenia, zwyczaje, wiedza, obyczaje czy idee, pełniących funkcje użytkowe lub/i wyrażających bezinteresowne dążenie do poznania i urzeczywistnienia ideałów piękna, dobra i prawdy. Elementem kultury niematerialnej może być również przedmiot, w którym dana idea została utrwalona"¹⁴.
Najmniejszy składnik kultury (atom kulturowy) określa się mianem
elementu kultury lub rysu kulturowego. Złożone całości, grupujące elementy jednorodne pod względem funkcji lub treści nazywamy kompleksami kulturowymi (np. sposoby ubierania się, powitania, mitologia). O konfiguracjach kulturowych mówimy, gdy elementy kultury (różne pod względem treści i funkcji) skupiają się wokół centralnego obiektu. Funkcjonuje prawidłowo, gdy jej elementy wspołgrają^15.
        Pewne treści kultury narodowej tworzą trzon kultury czyli to co nadaje jej specyfikę i tożsamość. Istnieją odmiany zwyczajów, języka, symboli wyróżniające pewne regiony. Powiemy wówczas o istnieniu subkultur w ramach kultury narodowej16.
Kulturę danej zbiorowości określa się jako jej dziedzictwo. A dorobek kulturowy, to inaczej tradycja^17.
        Ważnym elementem, składnikiem kultury jest folklor. Folklor w znaczeniu węższym „ to tylko część autentycznej kultury ludowej, tj. bądź tylko „literaturę ludową", bądź – szerzej – także obrzędy, muzykę i sztukę ludową. Przy takim ujmowaniu sprawy termin „folklor" jest nie tylko częścią kultury ludowej, ale także owej kultury autentycznej"^18.
        Folklor to twórcza umiejętność artystyczna danej społeczności, to określona wiedza. Folklor związany jest przede wszystkim ze społecznym podłożem,
z życiem danej społeczności i z warunkami życia. Jest „on" utrzymywany
w świadomości członków społeczności oraz przekazywany ustnie z pokolenia na pokolenie. Nosiciele jego są zarazem twórcami, wykonawcami (aktorami) i widzami. Tak rozumiany folklor rozwija się, zmienia i przekształca wraz z wszelkimi zmianami w życiu społeczności lokalnych^19.
        Natomiast folkloryzm polega na celowym stosowaniu w szczególnych sytuacjach bieżącego życia wybranych treści oraz form folkloru i przenoszenie
w sytuacje odmienne od naturalnych^20.
        Wśród najistotniejszych cech folkloryzmu można wymienić tj.:
1) Wydobywanie z tradycji kultury ludowej, historycznej czy aktualnej tylko niektórych elementów, które z racji swej artystycznej formy stają się atrakcyjne,
2) Prezentowanie treści odbiorcom w postaci autentyzowanej lub przetworzonej,
3) Występowanie elementów w pewnych, specjalnie wywołanych sytuacjach, które są odmienne od ich autentycznego występowania^21.
Folklor wg S. Czarnowskiego „(...) jest tworem żywym, złożonym z form, symbolów, z działania i obyczajów, i nie będąc czymś zorganizowanym, obowiązującym, koniecznym czy popartym sankcjami, jest przecież uznawany, przestrzegany i praktykowany (...). Za tą zróżnicowaną całością jaką jest folklor, kryją się pojęcie, wyobrażenie, obyczaj i formy życia społecznego"^22.
        Folklor można utożsamiać z ludową twórczością literacką – z literaturą ustną. Jednak należy brać pod uwagę także: wierzenia, zwyczaje i obrzędy, dramat i muzykę, tradycyjną wiedzę, religię, magię, wróżby, gry i zabawy, taniec
i prawo zwyczajowe. Mamy jeszcze potoczne rozumienie folkloru reprezentowane przez prasę i działaczy kulturalno - oświatowych^23.
        W potocznym rozumieniu folklor przejawia się jako żywa i aktywna część ogólnonarodowej kultury współczesnej.
        Możemy wyróżnić trzy nurty współczesnej rzeczywistości folklorystycznej:
1) Kontynuacja żywych przejawów w tradycji kulturowej - polega na celowym ich podtrzymywaniu (rzeźba, malarstwo, rzemiosło ludowe, twórczość poetycka, pisarstwo ludowe),
2) Sięganie nosicieli folkloru po wybrane, przeważnie zawarte już tylko w pamięci starszych elementy własnego folkloru w celu ich ponownego ożywienia. Chodzi tu o takie gatunki folkloru jak: zwyczaje i obrzędy związane z pracami domowymi, z cyklem dorocznym, czy obrzędy doroczne,
3) Ostatni nurt ma charakter folkloryzacyjny. Elementy tradycyjnego folkloru zostają przeniesione w inne środowiska. Tam przez wyuczenie przyswojone
i przetworzone w celu ich zużytkowania w masowych środkach przekazu kulturalnego oraz w konsumpcji kulturalnej, jak i w twórczości indywidualnej o charakterze artystycznym. Obiektami wykorzystania stają się wzory autentycznej sztuki ludowej, postacie i gatunki folkloru słownego, muzycznego, tanecznego
i obrzędowego.
Nurt ten jest najbardziej odległy od swego naturalnego źródła czyli od folkloru autentycznego^24.
W obecnej rzeczywistości społecznej ukształtował się folklor widowiskowy. Do jego najważniejszych cech należą:
- dochodzi do istnienia w środowisku sztucznym, celowo zorganizowanym (scena, plener specjalnie przygotowany),
- wielofunkcyjność folkloru autentycznego (magiczno - religijna, społeczno - obrzędowa, ekonomiczno – prawna, estetyczno – rozrywkowa) zostaje sprowadzona do funkcji widowiskowo – rozrywkowej,
- celowy dobór repertuaru wydzielonego gatunku folkloru (zwyczaj, obrzęd, taniec, utwór muzyczny czy tekst gawędziarski),
- do pokazu wybiera się formy ściśle ustalone,
- określony czas trwania danego pokazu (obrzęd weselny w postaci autentycznej trwa 2 – 3 dni, w pokazie często po 20 minut)^25.
Istnieją różne kategorie zespołów folklorystycznych w zależności od merytorycznego i formalnego stosunku pokazu do pierwowzoru. Można przyjąć kategoryzowanie zespołów na trzy zasadnicze grupy:
1) autentyczne,
2) regionalne,
3) stylizowane.
        W pierwszej grupie znajdują się zespoły, które wyrastały w swym środowisku lokalnym. Program powstaje dzięki pamięci starszych ludzi, którzy odtwarzają dawne piosenki, tańce itp.
        Zespoły regionalne bądź zespoły z opracowanym folklorem można określić jako regionalno – autentyzowane. W ich repertuarze dostrzega się wyraźną rozpiętość. Jedne graniczą z zespołami autentycznymi inne grawitują ku stylizowanym.
        Trzecia kategoria – zespoły stylizowane – są najdalej od formy treści folkloru autentycznego. Folklor ukazują w sposób przetworzony26.


¹ M. Filipiak, Socjologia kultury. Zarys zagadnień, Lublin 1996, s. 9.
2 www.republika.pl
3 S. Czarnowski, Kultura, Warszawa 1946, s. 15.
4 M. Filipiak, Socjoligia..., s. 10.
5 Tamże, s. 15-19.
6 Tamże, s. 15.
7 P. Sztompka, Socjologia, Kraków 2002, s. 229-231.
8 Tamże, s. 233.
9 Tamże.
10 Tamże, s. 234.
11 Tamże, s. 235.
12 Tamże, s. 236-237.
13 Tamże.
14 www.republika.pl
15 P. Sztompka, Socjologia... s. 240.
16 Tamże, s. 241.
17 Tamże.
18 J. Burszta, Kultura ludowa – kultura narodowa, Warszawa 1974, s. 309.
19 J. Burszta, Chłopskie źródła kultury, Warszawa 1985, s. 299.
20 Tamże, s. 300.
21 J. Burszta, Kultura ..., s. 311-312.
22 S. Czarnowski, Kształtowanie się folkloru polskiego. Dzieła, Warszawa 1956, t. V,
s. 92.
23 J. Burszta, Kultura..., s. 317.
24 Tamże, s. 319-321.
25 Tamże, s. 323-324.
26 Tamże.

Rozdział II
Rys etnograficzny, dzieje Łemków i historia Łemkowszczyzny

        „Ten lud mieszka w Beskidzie Niskim od źródeł Ropy po źródła Sanu.
W jego gwarze spotykamy słowo: łem w znaczeniu tylko, w niektórych wioskach nad Osławą: nem albo też z tąd zowią ich Łemkami. Oni sami nazywają się Rusnakami"^1.

1. Łemkowie – nazwa i pochodzenie

        Pochodzenie nazwy Łemko nie jest zupełnie jasne. W literaturze naukowej użył go po raz pierwszy lingwista – Osyp Lewickij, a za nim Safarzyk. Jednak nie od razu termin stał się powszechnie używany. Wincenty Pol protestował by używać nazwy Łemki. Pisze, że nazywano ich sanockimi góralami albo lemkami od przysłówka lem, który używają, a który odpowiada przysłówkowi tylko^2.
        Czy nazwa Łemków była tworem sztucznym, nadanym przez któregoś
z autorów piszących w pierwszej połowie ubiegłego stulecia, czy też przezwiskiem lokalnym wprowadzonym do literatury?
I. Toroński odpowiada na to pytanie w następujący sposób: „Przezwisko to pochodzi od słowa łem, którego oni używają w znaczeniu ruskiego lisze lub polskiego ale. Słowo łem jest pochodzenia słowackiego i nie używają go żadni Rusini prócz Łemków. Słowo to raziło słuch innych Rusinów, którzy mogli się śmiać z tego słowa i w końcu od tego słowa nadali przezwisko ot to jakiś Łemko. Przezwisko to można nadać tym lepiej, że gwara Łemków jest popsuta i dlatego w słowie Łemko mieściło się jeszcze pojęcie zepsutej mowy ruskiej. Słowo Łemko oznaczało więc Rusina mówiącego nieczysto po Rusku"^3.
        Jak się okazuje pochodzenie Łemków jest nadal przedmiotem sporów
w środowiskach naukowych.
Istnieją trzy koncepcje:
a) Łemkowie pochodzą od kolonizatorów wołoskich, którzy z obszarów Rumunii wędrowali ku północy i zachodowi. Dotarli na tereny Bieszczad, Beskidu Niskiego i Sądeckiego,
b) Tereny obecnie zamieszkiwane przez Łemków, dawniej zamieszkane były przez plemię Chorwatów (Białochorwatów),
c) Pochodzą od pasterzy trackich, którzy prowadzili nomadyczny tryb życia^4.
        Natomiast naukowcy ukraińscy twierdzą, iż ludność łemkowska stanowi pozostałość ludności z czasów panowania Rusi Kijowskiej na ziemiach dzisiejszej Łemkowszczyzny północnej^5.
        Kim są Łemkowie, i kim byli? Są to dwie różne kwestie. Mówi się
o współczesnych Łemkach jako o grupie etnograficznej. „Grupą etnograficzną nazywamy taką społeczność, która zamieszkując określone terytorium, wyróżnia się zespołem właściwych sobie cech kulturowych (granice występowania tego zespołu określają terytorium etnograficzne), a także posiada zarówno poczucie łączności ze sobą, jak i poczucie odrębności od sąsiadów"^6.Łemkowie byli taką grupą do 1947 roku. Głównym elementem ich samookreślenia była tożsamość lokalna, związek z ziemią i krajem. Nieodwracalnie przestali nią być w latach 1944 – 1947. Nie ma i raczej nie będzie już powrotu do czasów, gdzie Łemkowie żyli na Łemkowszczyźnie, na której żyli wyłącznie oni7.
Łemkowie pozostają grupą o wyrazistej świadomości swej tożsamości
i odrębności, własnym języku, wzorach kultury i świadomości zbiorowej^8.

2. Obszar zamieszkiwania

        „Teren zamieszkały przez ludność zwaną Łemkami ciągnie się wydłużonym klinem po obu stronach Karpat, od Osławy* na wschodzie po Poprad* na zachodzie. Łemkowszczyzna rozdzielała tereny zamieszkane przez ludność polską i słowacką. Na obszarze Polski granica między Łemkami, a Polakami była ustabilizowana"^9.Na południowych stokach Karpat sąsiadowali ze sobą: Słowacy i Łemkowie, przez co wytworzyły się tereny przejściowe. Istniały jeszcze - poza zwartym kręgiem osadniczym – wyspowo rozrzucone wsie łemkowskie, które ciągły się po stronie słowackiego Spisza aż po Tatry, natomiast po stronie polskiej po Pieniny^10.Po polskiej stronie Karpat, na terenie Łemkowszczyzny istniały wsie, w których mieszkali Polacy. Były to: Żegiestów Zdrój, Muszyna, Krynica Zdrój, Tylicz, Oderne, Huta Wysowska, Huta Polańska, Huta Krempska, część Królika Polskiego i Jaśliska^11.
        Szacowano, że w latach 30-ych było ok. 100-150 tys. Łemków. Natomiast wsi łemkowskich – 170. Leżały na obszarze o długości ok. 140 km, ale szerokim tylko na 20-30 km^12.
        Ludność łemkowska zamieszkuje dziś południowy pas województw podkarpackiego i małopolskiego, wschodni pas województwa lubelskiego, wschodnią część mazowieckiego (powiat łosicki) i południową województwa podlaskiego (granicę zachodnią dialektolodzy zakreślają linią łączącą Bielsk Podlaski – Siemiatycze – Parczew; Łęczną – Krasnystaw – Zamość – Biłgoraj – Leżajsk; Jarosław – Krosno – Gorlice, Szczawnicę)^13.
        W Polsce mieszka ok. 80 tysięcy Łemków. Są to zarówno grekokatolicy jak i wyznawcy prawosławia. Deklarują swą przynależność do społeczności łemkowskiej, inni uważają się za Polaków lub Ukraińców^14.

3. Stosunki religijne

        Pierwotnie Łemkowie byli wyznania prawosławnego. W 1439 roku na soborze we Florencji doszło do zawarcia unii między częścią kościoła prawosławnego i kościołem rzymskim.
        Unia doprowadziła do powstania kościoła grecko-unickiego, który uznawał zwierzchnictwo papieża, dogmaty kościoła katolickiego. Kościół ten zachował własną liturgię, kalendarz i małżeństwa księży. Unia florencka przyjęła się w Polsce dopiero po synodzie w Brześciu nad Bugiem w latach 1595-96. Powstanie w I Rzeczypospolitej kościoła grekokatolickiego datuje się właśnie od tego czasu. Jednak zawarcie unii spotkało się z oporem wiernych jak i duchowieństwa. Ludzi zmuszano do przyjęcia jej a niezastosowanie groziło wysiedleniem^15.
        Duchowieństwo wywierało na Łemków ogromny wpływ w sprawach religii, społecznych, gospodarczych i politycznych. Łemków nie zachwycało wprowadzenie kultu św. Józefa Kuncewicza, który ich zdaniem nawracał mieczem na unię prawosławian.
        W połowie ubiegłego stulecia stronnictwo ukraińskie dążyło do powstania państwa ukraińskiego. Równocześnie stronnictwo atakowało starorusinów za nastawienie prorosyjskie. Kierunek ukraiński zyskał poparcie na terenach wschodniej Galicji. W 1917 roku za biskupa grekokatolickiego w Przemyślu wybrano Josafata Kocyłowskiego, który osadzał parafie Łemkowszczyzny księżami o orientacji ukraińskiej. Nie spodobało się to mieszkańcom. Kierowali do władz lokalnych protesty, które pozostawały bez echa. Rozpoczęli wówczas walkę z samymi proboszczami. W 1926 roku Tylawa rozpoczęła masowe przechodzenie Łemków na prawosławie. Księża prawosławni zdobyli dość szybko zaufanie jednak nie mogli odprawiać nabożeństw w cerkwiach gdyż stanowiły one własność kościoła grekokatolickiego. Liczne napady na cerkwie i wynoszenie wyposażenia do budynków zastępczych wywołały trudną sytuację na Łemkowszczyźnie. Staraniem Łemków i rządu polskiego w 1934 roku została powołana przez Rzym Administracja Apostolska dla Łemkowszczyzny, która nie podlegała władzy biskupa przemyskiego. Objęła ona siedem dekanatów i 14 tys. wiernych. Pierwszym Administratorem Apostolskim był ks. Bazyli Mościuch – Łemko. Ostatnim ks. Andrzej Złupko^16.
        W 1947 roku Administracja przestała istnieć ponieważ wyznanie grekokatolickie zostało prawnie zlikwidowane. Majątek przejęło państwo. Grekokatolicy przeszli na prawosławie z uwagi na ogromne podobieństwo form liturgii. Część zwróciła się jednak w stronę kościoła rzymsko-katolickiego.
        W 1983 roku wznowiono prawosławną diecezję przemyską (obecnie przemysko-nowosądecką). Po przemianach 1989 roku w Polsce możliwe było odnowienie życia religijnego wśród grekokatolików. Wtedy to reaktywowano biskupstwo przemyskie Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego^17.

4. Obrzędy
1. Narodziny dziecka

Według ludu łemkowskiego kobieta brzemienna jest narażona na niebezpieczeństwa, które niosą ze sobą złe skutki dla mającego urodzić się dziecka. W okresie tym kobieta powinna nosić przy sobie nożyk. Nie powinna mieć natomiast jabłek, gruszek, śliwek, ogórków, jajek i orzechów gdyż dziecko byłoby chorowite. „Nie może również kobieta w stanie odmiennym ściągać mężowi butów, bo dziecku czućby było z ust tak, jak czuć nogi. Przy kobiecie brzemiennej nie wolno zdejmować butów ani gospodarzowi ani dzieciom, bo tak jak się ściąga buty, możnaby wyciągnąć z niej dziecko. Do kobiety brzemiennej nie wolno czemkolwiek rzucać bo dziecko rzucałoby później talerzami"¹⁸.
        Podczas porodu nie może mieć wokół siebie żadnych węzłów. Do pierwszej kąpieli dziewczynce wkładano igłę – by ładnie i zręcznie szyła. Chłopcu – młotek jeśli rodzice chcieli by był kowalem. Wszystkim noworodkom by były bogate dawano pieniądze.
Kobieta idzie do cerkwi w dwa tygodnie po porodzie. W tym czasie nie wolno jej wychodzić z chaty. Jak również nie wolno kobietom chodzić do cerkwi podczas menstruacji¹⁹.

2. Wesele

        „Pierwszą czynnością ze strony przyszłego oblubieńca było wysłanie do rodziców upatrzonej dziewczyny tzw. „sprosateli", tj. dwóch poważnych i zaufanych mężczyzn, których zadanie polegało na tym, aby dokonać zwiadu. Mieli oni
nie tylko wysondować stanowisko rodziców dziewczyny odnośnie pertraktacji małżeńskich, ale również rozeznać się chytrze w ich sytuacji materialnej, rodzinnej, stanie gospodarstwa itp."²⁰.
        Jeżeli „zwiad" wypadł pomyślnie to zazwyczaj w czwartek lub w sobotę ojciec z synem i swatami udawał się do rodziców dziewczyny na tzw. „sprosyny". Jeśli ojciec wyrażał zgodę na małżeństwo wówczas goście częstowali go wódką. Gdy córka gospodarza była chłopcu przychylna to siadała koło swego przyszłego męża. Jeśli była mu przeciwna to nie pokazywała się, ale nie miało to żadnego wpływu²¹.
Zaręczyny polegały na związaniu ręcznikiem dłoni przyszłych małżonków przez ich swata. Następnie młodzi wymieniali się prezentami. Mężczyzna otrzymywał ślubną koszulę a kobieta chustę na głowę²².
        W sobotę zapraszają sąsiadów, którzy przynoszą masło, ser, ziarno, kury
i pieniądze. Podaje się je i bierze przez chustkę. Podczas zaślubin oboje muszą uważać by wianek nie spadł z głowy i żeby nie zgasła staroście świeczka.
Po ceremonii pani młoda wkłada pod sukienkę jajo, a ono powinno stoczyć się po ciele na ziemię.
Po ślubie przeważnie orszak weselny dzielił się i każde z małżonków szło ze swoimi gośćmi do domu²³. „(...) a po obiedzie młody zbiera swatów, przeważnie parobków, gości ich, poczem idą do chaty młodej. Chatę zastają zamkniętą. Pukają, a ze środka pytają „chto tam je". Odpowiadają im „my ludy podorożni, spokijni, choczymo u was widpoczaty". Na to znów mówią z chaty „my was ne znajemo, szczo wy za ludy, może wy jaki bandyty, bo ny majety żadnych znakiw, a czomu wy deś do inszoji chaty ny zajszły". Po raz ostatni odpowiada młody ze swatami „nam sa tut zwizda objawyła i tu stała i dała nam znak, szczoby my tu zajszły", poczem zostają wpuszczeni do środka. Piją po kieliszku wódki i zasiadają za stołem, ale bez młodej. Swaszki zaczynają prosić, aby im pokazać młodą bo nie będą jeść i pić... . Wówczas gospodarz odchodzi
i powraca z jakimś wysokim parobkiem, z wąsami i wypchanym brzuchem
i powiada „o majety to, szczom znajszow, tom wam daw"... . Dopiero za trzecim razem przyprowadzają młodą, która siada obok młodego i zaczyna się uczta weselna"²⁴.
        Po przyjęciu cała rodzina siadała wokół skrzyni. Nowożeńcy żegnają ich, całując trzykrotnie w usta, w rękę i kolano. Do chaty młodego jadą wozem zabierając posag. W domu rodziców pana młodego jest znowu przyjęcie.
Na zakończenie obrzędu weselnego udają się do księdza z trzema gałązkami sosny oplecionymi barwnikiem.
3. Pogrzeb

        Ciało zmarłego myto, ubierano w białą koszulę i przykrywano lnianym materiałem. Łemkowie wierzyli, że dusza zmarłej osoby do dnia pogrzebu wszystko widzi i słyszy więc stawiano na stole talerz z czosnkiem i solą, żeby mogła się pożywić. Aby mogła się wykąpać i napić na oknie stawiano naczynie
z wodą.
Ludzie starsi odprawiali modlitwy w dzień, młodzi zaś schodzili się w nocy.
        Rozróżniali dwa rodzaje pogrzebów „mały" i „duży". Mały pogrzeb odbywał się bez żałobnego nabożeństwa, nie czytano Pisma Świętego, niesiono tylko chorągiew. Podczas dużego pogrzebu były dwa kazania, msza żałobna, procesja
z chorągwiami, i czytanie ewangelii przy każdej kapliczce czy krzyżu.
W czasie pogrzebu ksiądz mówił o cnotach i zasługach zmarłego. Na czele orszaku pogrzebowego szedł chłopiec z krzyżem, mężczyźni z chorągwiami, ksiądz, mężczyźni niosący trumnę i rodzina. Na końcu szła gospodyni niosąca dwa chleby i kurę dla księdza. Dawano mu jeszcze prócz zapłaty płótno długości trumny. Po ceremonii odbywała się stypa.

4. Życie towarzyskie

        Na wsi jest wiele okazji do życia towarzyskiego. Ludzie spotykają się na weselach, chrzcinach, pogrzebie, świętach, odpustach itp. Pretekstem jest także zakończenie żniw.
Kobiety schodzą się na prządki, pracując śpiewają, opowiadają sobie różne historie.
Formy towarzyskie objawiają się w pozdrowienia – zależnie od pory dnia. „Dobri spały czy zdorowi" – pozdrawiają rano. „Dobri, chwała Bohu" – odpowiadają. W południe: „dobri dnuwałyste" – „dobri, chwała Bohu". Wieczorem natomiast „dobryj weczer" – „dobryj weczer".
Są takie pozdrowienia, na które otrzymuje się niezmienną, ustaloną już odpowiedź, czyli np.: „daj Boży szystia" – „daj Boży, daj wam", „daj Boży dobryj weczor" – „daj Boży i wam dobre zdorowia.

5. Dzieje Łemkowszczyzny w latach 1918-1939

        Łemkowszczyzna jako karpacka kraina zaczęła się kształtować w latach rozbiorów. Wydarzeniu temu sprzyjało zniesienie granicy między monarchią Habsburgów a Rzeczpospolitą Polską, która ciągła się między grzbietami Karpat. Granica ta utrwaliła się jeszcze w średniowieczu, dzieląc Wiślan i Słowaków.
        5 XII 1918 roku we Florynce powstała Łemkowska RNR (Ruska Narodowa Republika). W skład jej weszły: Rady Ruskie i Łemkowski Sojuz pod przewodnictwem o. M. Jurczakiewicza.
Powołano rząd w składzie tj.: prezydent – premier dr J. Kaczmarczyk, minister spraw wewnętrznych ks. D. Hylak, minister spraw zagranicznych ks. Kuryłło, minister rolnictwa M. Gromosiak, sekretarz spraw wojskowych por. R. Sembratowicz. Rząd ten kierował wszystkimi sprawami na Łemkowszczyźnie i wydawał rozporządzenia Radom.
Rada początkowo postulowała o przyłączenie Łemkowszczyzny do Rosji. Gdy okazało się, że przystąpienie jest nierealne władze Republiki zdecydowały by ziemie Łemkowszczyzny przyjąć do Czechosłowacji. RNR zaprzestała swojej działalności w marcu 1920 roku. Przywódcy zostali aresztowani.
        „Wydarzenia z lat 1918-1920 na Łemkowszczyźnie pokazały, że Łemkowie czują potrzebę samodzielnego decydowania o swoim losie, mają świadomość wspólnoty z braćmi zamieszkującymi południowe stoki Karpat i dążą do niepodzielności łemkowskiego obszaru etnicznego". Wśród ludności beskidzkiej dominowała orientacja starorusko-moskalofilska. Kierunek ukraiński był bardzo słaby i ograniczał się do jednostek (adwokaci, nauczyciele, duchowni).
Niechęć do Ukraińców wyrażała się świadomością ich udziału w zwalczaniu ruchu moskalofilskiego za rządów austriackich. Pomimo, iż przed I wojną światową w wioskach powiatu gorlickiego przechodzono na prawosławie to nadal głównym wyznaniem Łemków był grekokatolicyzm. Obóz moskalofilski wyszedł z wojny zwycięsko.
        Sytuacja jaka zaistniała na terenach zamieszkałych przez Łemków – ugruntowanie się władzy polskiej – przejawiała się uchylaniem przed wojskiem wśród młodych. Poborowi przechodzili na stronę słowacką, ukrywali w lesie czy u rodzin w innych wsiach. Fakt ten miał miejsce w latach 1920-1923. Niektórzy odmawiali płacenia podatków. Duża część nauczycieli odmówiła złożenia przysięgi wierności państwu i domagała się języka rosyjskiego w szkołach.
        Władze polskie po zawarciu rozejmu z Rosją Sowiecką i rozbiciu Armii Czerwonej zaczęły porządkować zaniedbane podczas wojny polsko – bolszewickiej sprawy wewnętrzne państwa. Na terenach Łemkowszczyzny postanowiono położyć kres dezercji i uszczelnić południową granicę. Wprowadzono sądy doraźne za uchylanie się od wojska. Zorganizowano posterunki straży granicznej, ustalono strefę przygraniczną. Działania te odcięły Łemków od kontaktów rodzinnych, handlowych i zarobkowych gdyż wędrowali oni w celach zarobkowych na Węgry i Słowację.
         W latach 20-ych Łemkowszczyznę podzielono administracyjnie pomiędzy powiaty:
a) nowotarski (wysunięte najdalej na zachód cztery wsie łemkowskie – tzw. Ruś Szlachtowska);
b) nowosądecki;
c) grybowski (istniał do 1932 roku);
d) gorlicki;
e) jasielski;
f) krośnieński;
g) sanocki.
        „Jurysdykcję na tym terytorium ( w linii powietrznej pas o długości 140 km i szerokości 20-30 km) sprawowały sądy powiatowe w Muszynie, Nowym Sączu, Grybowie, Gorlicach, Żmigrodzie, Dukli, Rymanowie, Bukowsku i Sanoku. Powiaty obejmujące Łemkowszczyznę Zachodnią i Środkową podlegały Urzędowi Wojewódzkiemu Krakowskiemu, a powiaty krośnieński i sanocki (Łemkowszczyzna Środkowa i Wschodnia) Urzędowi Wojewódzkiemu Lwowskiemu. Ogółem 175 wsi zamieszkanych przez ok. 110 tys. Łemków".
         W miarę wygasania napięć na arenie międzynarodowej i w miarę stabilizowania się sytuacji wewnętrznej II Rzeczpospolitej, nastroje wśród Łemków uspokajały się. Przywódcy wyjeżdżali na wschód, a górale ruscy sprzyjali ruchowi moskalofilskiemu (staroruskiemu). Starorusini byli lojalni wobec polskiej władzy. W latach 1925-1927 można było zauważyć niechęć wśród młodych Łemków do służby wojskowej, ale pobór odbywał się bez problemów. Zaprzestano agitacji za wprowadzeniem języka rosyjskiego do łemkowskich szkół.
Pod koniec 1928 roku dali o sobie znać łemkowscy moskalofile, tzw. talerhofcy (byli więźniowie w Talerhofie). Lata 20-te spowodowały odrodzenie na Łemkowszczyźnie silnego ruchu staroruskiego. 95 % Łemków podawało za swój język ojczysty ruski. Odradzały się czytelnie, które przestały działać w następstwie wojny. Górale Ruscy z Beskidu Niskiego i Sądeckiego w marcu 1928 roku na wyborach do Sejmu i Senatu wysunęli swych kandydatów lub głosowali na mniejszości narodowe. Przyczyniło się to do zainteresowania Łemkowszczyzną partii polskich (BBWR, PSL „Piast", PPS) i ukraińskich UNDO (Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne) i Sel-rob (komunizująca).
        W roku 1930 nastąpił wzrost napięcia wśród ludności łemkowskiej na tle religijnym (wsie powiatu gorlickiego). Wyznawcy prawosławia dopuszczali się kradzieży przedmiotów kultowych z cerkwi grekokatolickich.
W związku ze zbliżającym się terminem wyborów (1930r) do Sejmu
i Senatu, politycy – w celu zdobycia dużej ilości zwolenników – rozpoczęli penetrację Łemkowszczyzny. Łemkowie wyznania prawosławnego uzależnili swe poparcie od spełnienia ich postulatów tj. zalegalizowania parafii prawosławnych, budowy cerkwi i zgody na prowadzenie metryk przez urzędy gminne. Łemkowie zdecydowali się głosować na listę rządową nr 1, gdyż Związek Chłopski poparł BBWR. W dniach 16-25 listopada 1930 roku frekwencja wyborcza na Łemkowszczyźnie zbliżona była do tej z 1928 roku, kiedy to Łemkowie wystawili swych kandydatów. Zwycięstwo odniósł BBWR, który obiecał Łemkom:
a) pomoc finansową;
b) wolność wyznania;
c) obsadę posad nauczycielskich Łemkami;
d) kredyty długoterminowe;
e) stworzenie okręgu wyborczego.
        W 1933 roku w Sanoku z inicjatywy M. Baczyńskiego, Ruskiej Agrarnej Organizacji oraz za poparciem polskich kół rządowych powstał „Łemko-Sojuz". Program „Łemko-Sojuzu" przewidywał: utworzenie odrębnego biskupstwa grekokatolickiego dla Łemkowszczyzny, usunięcie ukraińskich agitatorów ze szkoły i kościoła, lojalność wobec władz polskich. Watykańska Kongresja dla Kościołów Wschodnich ogłosiła w 1934 roku dekret o utworzeniu Administracji Apostolskiej Łemkowszczyzny (AAŁ).
Powołanie do życia Administracji Apostolskiej z dekanatów: bukowskiedo, dukielskiego, dynowskiego, gorlickiego, grybowskiego, krośnieńskiego, muszyńskiego, rymanowskiego i sanockiego dekretem kościelnym, nabrało mocy prawnej po zawarciu konkordatu między Rzeczpospolitą Polską i Watykanem.
Rząd RP zobowiązał się do przekazywania dotacji na funkcjonowanie AAŁ. Dokument miał obowiązywać 10 lat, z opcją na przedłużenie za zgodą obu stron.
        10 lutego 1934 roku Święta Kongregacja dla Kościołów Wschodnich wydała dekret, który zaczynał się od słów: „Quo aptius consuleret (...)" powołujący do istnienia AAŁ na czele z administratorem apostolskim. Nowa jednostka podlegała bezpośrednio Stolicy Apostolskiej.
        9 dekanatów składało się z 111 parafii i 11 samodzielnych wikariatów. Zamieszkiwało tam 127305 grekokatolików, pracowało wśród nich 130 osób duchownych. Ponadto Administracja zarządzała 204 cerkwiami i kaplicami.
        AAŁ funkcjonowała podobnie jak diecezja. Funkcje kapituły pełniła Rada złożona z sześciu członków. Wybierani byli co trzy lata. Po minięciu pierwszej kadencji nie powołano nowych przedstawicieli i Rada zawiesiła działanie.
        „Obok Rady działała Kuria w skład której wchodziły instytucje kolegialne takie jak: sędziowie prosynodalni, cenzorzy ksiąg religijnych i in. AAŁ wysyłała swoich przedstawicieli do powiatowych rad szkolnych w Gorlicach, Jaśle, Krośnie, Nowym Sączu i Sanoku".
        Pierwszym Apostolskim Administratorem miał zostać o. dr Mikołaj Nahoriański (dotychczasowy kapelan grekokatolików w Wojsku Polskim) – jednak nominacji nie przyjął i około roku stanowisko to pozostawało wolne.
        11 grudnia 1934 roku stanowisko objął o. dra. Wasyl Maściuch, a 19 stycznia następnego roku rozpoczął swoją posługę. Przez wydanie rozporządzenia dotyczącego zabronienia śpiewania w cerkwiach ukraińskich pieśni religijnych starał się osłabić ruch ukraiński. Sprowadził do Florynki zakon ojców studytów (była to pierwsza placówka tego typu na Łemkowszczyźnie) celem osłabienia wpływów prawosławia. 10 marca 1936 umiera.
        Po jego śmierci przez około pół roku kurią Apostolską zarządzał ks. Jan Polański. Polański dążył do pozbawienia kapłańskich godności bądź urzędów księży o orientacji proukraińskiej. Dzięki jego staraniom wydano Szematyzm AAŁ na 1936 rok. Był on założycielem Szkoły Diaków we Wróbliku Królewskim. Podczas II wojny Światowej został internowany przez niemieckie władze w Kielcach. Po wojnie zajmował się parafiami rzymskokatolickimi – gdzie zmarł.
        13 lipca 1936 roku nowym Administratorem został ks. dr Jakub Medwecki, który rozpoczął pracę 3 października 1936 roku. Był to ostatni Administrator mianowany przed wybuchem II wojny światowej.
        Zabronił on duchownym na swoim terenie czytać czasopism tj.: „Ukraińskyj Beskyd", „Nasz Łemko", „Diło", „Nowe Seło", „Dzwinoczok". W związku z nieprzestrzeganiem nakazu ukarał 49 osób duchownych ( wstrzymanie pensji wypłacanej przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego). Dnia 10 czerwca 1940 otrzymał do pomocy Wikariusza Generalnego ks. Aleksandra Malinowskiego.
        Siedzibą Kurii i Administratora Apostolskiego początkowo był Rymanów. 1 maja 1938 roku przeniesiono siedzibę do Sanoka.
        Powołanie AAŁ miało na celu zahamowanie konwersji Łemków na prawosławie. Fakt utworzenia AAŁ uderzył w proces ukrainizacji Łemków, w którym udział brał kościół greckokatolicki. Duchowni uniccy wprowadzali w życie zarządzenie ordynariusza przemyskiego – dokonywali zmian w liturgii. Nie wszyscy wierni akceptowali taką postawę.
        „Decyzję o powołaniu administracji apostolskiej ustabilizowała sytuację wyznaniową na Łemkowszczyźnie. Przejścia na prawosławie wśród Łemków ustały, a nawet nastąpiły ich powroty do obrządku greckokatolickiego (...) . Jarosław Moklak zauważył, że: począwszy od 1937 roku postawa władz rządowych coraz wyraźniej zmierzała w kierunku przekształcenia administratury w narządzie polityki narodowościowej na Łemkowszczyźnie, za pomocą którego chciano spolonizować Łemków".
        Ks. J. Medwecki zarządzał AAŁ do stycznia 1941 roku. Po jego śmierci Administratorem został ks. Malinowski. Ponieważ jest to okres wojny przeniósł swą siedzibę do Krynicy.
        24 lipca 1944 roku powołał trzech wikariuszy generalnych: ks. Stefana Jadłowskiego z Polan Surowicznych, ks. Jana Podharbijana z Olchowca, ks. Andrzeja Złupko z Gładyszowa. Zarządzali tymi terenami AAŁ, z którymi przebywający w Krynicy Administrator na skutek działań wojennych utracił kontakt.
        Wszelkie działania ks. Malinowskiego prowadziły do ukrainizacji struktur AAŁ poprzez usuwanie księży o orientacji staroruskiej oraz wprowadzenie rozporządzenia o używaniu w pracach ordynariatu języka ukraińskiego.
        Nowa granica polsko – radziecka podzieliła metropolie lwowsko – halicką obrządku greckokatolickiego. Po stronie polskiej znalazło się 246 parafii, które podlegały diecezji przemyskiej oraz 129 wchodzących w skład AAŁ. Na Łemkowszczyźnie w momencie wyzwolenia przebywało około 120 – 140 tysięcy grekokatolików.
        Kuria AAŁ przestała funkcjonować we wrześniu 1945 roku. AAŁ zaprzestała swojej działalności w 1947 roku (po 13 latach istnienia). Wysiedlenia i deportacje grekokatolików spowodowały kres jej istnienia.
6. II wojna światowa

„W latach 40-ych nastąpił rozpad Łemkowszczyzny. Migracja zmieniła strukturę demograficzną regionu i otworzyła nowy rozdział w dziejach ludu łemkowskiego".
        II wojna światowa wywarła piętno na losy Łemkowszczyzny. Okres ten można podzielić na dwa etapy: od wybuchu wojny radziecko – niemieckiej (rok 1941) i po jej wybuchu.
Ziemie zamieszkane przez Łemków po upadku państwa polskiego zostały wcielone do Generalnej Guberni. Ukraińcy wskazywali władzom okupacyjnym swych politycznych przeciwników – rusofili, których nazywano szpiegami sowieckimi. Doprowadziło to do takiej sytuacji, że wielu Łemków trafiło do obozów koncentracyjnych. Inni ratując sobie życie wstępowali do oddziałów partyzanckich. Łemkowie o przekonaniach innych niż proukraińskie zmuszeni byli do ukrywania swych poglądów.
        Ludność łemkowska, która podała się jako narodowość „ruska" objęła fala prześladowań (niemiecki spis ludności przeprowadzony 1 III 1943 roku). Byli oni wywożeni na roboty przymusowe, do obozów. Kompromitowano ich, nazywano „agentami Moskwy". A tych, co zadeklarowali poparcie dla nurtu ukraińskiego traktowano zupełnie inaczej. Otrzymywali pozwolenia na prowadzenie sklepów czy warsztatów rzemieślniczych.
        Zamieszkały w Zyndranowej Teodor Gocz wspomina „...że we wsi liczącej przed wojną 180 rodzin, kilkanaście wyjechało na Ukrainę, a pozostałą resztę, z małymi wyjątkami wysiedlono. We wsi pozostało po 1947 roku zaledwie kilka osób. Byli to m.in. jeniec obozu koncentracyjnego Teodor Petryk, którego rodzina wyjechała wcześniej na teren ZSRR oraz Łemkinia, której mężem był Polak z Warszawy. Dwie rodziny uzyskały metryki od księdza rzymskokatolickiego, co uchroniło je od wysiedlenia. We wsi pozostał pradziadek Teodora Gocza, Teodor Kukieła, stary gminny pisarz, który oświadczył, że przez wiele lat służył państwu polskiemu oraz że woli zginąć niż opuścić swój dom (...). We wsi pozostał także sołtys Jan Gubik".
        Koniec wojny sprzyjał polaryzacji poglądów. Nieliczni Łemkowie, którzy związani byli z OUN (Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów) i UPA (Ukraińska Powstańcza Armia) zwalczali organy władzy państwowej. Wśród ludności łemkowskiej z powiatów sanockiego, krośnieńskiego, jasielskiego i gorlickiego powstały liczne organizacje PPR. Łemkowie jeszcze pod koniec wojny, wstępowali do Wojska Polskiego, walcząc z wycofującymi się oddziałami niemieckimi.

7. Repatriacja Łemków na terytorium ukraińskie

        Repatriację nazwano „ewakuacją". Przesiedlano Ukraińców, Białorusinów, Rosjanów, Rusinów z byłych województw: lubelskiego, rzeszowskiego, krakowskiego.
Repatriacja miała mieć charakter dobrowolny. Żaden przymus nie mógł być stosowany, ani bezpośrednio, ani pośrednio. Jednak naruszono tę zasadę. Wysiedlenia rozpoczęto 15 IX 1944 – zakończono między 13, a 14 VII 1946.
Przyczyny długiego przesiedlania związane były z:
a) ustaleniem liczby ludności podlegającej ewakuacji;
b) prowadzeniem agitacji na rzecz wyjazdów;
c) zbieraniem zgłoszeń na wyjazd;
d) sporządzaniem list przesiedleńców;
e) sporządzaniem kart ewakuacyjnych;
f) opisem i szacunkiem mienia;
g) organizacją transportu.

Teren Łemkowszczyzny podzielono na rejony:
a) Sanok – repatriowano 54,5 tys. osób;
b) Jasło – 7,3 tys.;
c) Gorlice – 15 tys.;
d) Nowy Sącz – 20 tys..
Ostatecznie opuściło Polskę 482 tys. Ukraińców i Rusinów. Wśród nich było około 70 – 80 tys. Łemków.
        Przesiedleńcy mogli ze sobą zabrać przedmioty osobiste i inwentarz żywy do 2 ton. Pozostawione mienie podlegało opisowi i oszacowaniu, w celu uzyskania ekwiwalentu na nowym miejscu.
        Łemkowie, aby uniknąć repatriacji:
a) Podawali się za Polaków. Utrudniało to ustalenie dokładnej liczby ludności podlegającej ewakuacji. Ze wsi Czyrna, Królowa Ruska i Bogusza (powiat nowosądecki) prawie wszyscy podali się za Polaków;
b) Przechodzili na obrządek rzymskokatolicki;
c) Dokumentowali wywiązywanie się z obowiązków wobec państwa.
W Polsce pozostało 30 – 40 % ludności łemkowskiej.

8. Akcja Wisła

        W 1947 roku doszło do największej tragedii. Ludność łemkowska została objęta kolejną akcją przesiedleń na tereny zachodnie Polski. Przesiedlenie było fragmentem akcji prowadzonej przez Grupę Operacyjną Wojska Polskiego pod kryptonimem „Wisła" mającej ponoć położyć kres działalności UPA^*.
        W latach 1945-46 działalność UPA była już słaba. Na Łemkowszczyźnie zachodniej starcia zbrojne i napady były rzadkie.
        Przesiedlenia Łemkowszczyzny rozpoczęły się w kwietniu a zakończyły w lipcu 1947 roku. Akcji tej podlegała ludność etniczna, mieszkańcy, którzy
w opinii wojska udzielali pomocy bandom UPA, partyzanci, działacze aparatu władzy ludowej. Były przypadki, że wraz z Łemkami przesiedlano Polaków.
W okolicach Nowego Sącza na „ojcowiźnie" zostało około tysiąca Łemków ze względu na protesty lokalnych władz przeciw akcji wysiedleńczej.
        Jako bezpośrednią przyczynę rozpoczęcia operacji „Wisła" podawano śmierć gen. Świerczewskiego w Jabłonkach (28 III 1947). W istocie była ona jedynie pretekstem, decyzję o akcji wysiedleń podjęto wcześniej.
        29 III 1947 roku Biuro Polityczne KC PPR postanowiło w szybkim tempie przesiedlić Ukraińców i rodziny mieszane na tereny odzyskane tak by nie tworzyli zwartych grup.
        „Uchwałą Prezydium Rady Ministrów z dnia 24 kwietnia 1947r. zarządzono przeprowadzenie deportacyjnej akcji pod kryptonimem „Wiała", polecając jej wykonanie gen. Stefanowi Mossorowi. Oryginału uchwały ani jej kopii nie odnaleziono, a zachowany tekst podpisał jedynie Minister Obrony Narodowej; nie ma na nim podpisów ani premiera ani żadnego z wicepremierów! Istnieją uzasadnione wątpliwości, czy uchwała ta w ogóle została podjęta, ponieważ w protokołach posiedzeń Rady Ministrów z 1947r. nie ma protokołu z tego posiedzenia RM, które miało być zwołane na polecenie Biura Politycznego KC PPR z 16 kwietnia 1947r.".
        Wojsko dawało od kilku do 48 godzin na spakowanie dobytku. Jego ilość ograniczano. Transport odbywał się w trudnych warunkach. Jazda koleją trwała 3-7 dni, potem rozwożono wysiedleńców furmankami. Przesiedlono ich w okolice Wrocławia, Legnicy, Gorzowa, Zielonej Góry, Olsztyna, Koszalina i nie mieli prawa wyboru. Małżonków rozdzielano. Z Polski południowo-wschodniej wysiedlono 320 wsi.
         Z terenów zamieszkanych przez ludność łemkowską w ramach operacji „Wisła" wysiedlono ok. 30-35 tys. osób, tj. ok. 25 % Łemków, którzy mieszkali tu przed wojną.
Teren Łemkowszczyzny należał do regionów:
a) Sanok – przesiedlono od 29 IV do 4 VI – 47562 osoby (tj. 7700 rodzin);
b) Gorlice – od 26 V do 30 VI – 14086 osób (tj. 3012 rodzin w 53 transportach);
c) Nowy Sącz – od 26 VI do 22 VII – 10510 osób (tj. 1898 rodzin w 35 transportach).
        Łącznie opuściło te rejony 72158 osób, wywożąc ze sobą: 6552 sztuki koni, 22847 – krów oraz 17662 – owiec i kóz.
        Pozostawili około 30 tysięcy gospodarstw tzn. zabudowania, wyposażenia, sprzęt i ziemię: gruntów ogółem – 262 tys. ha, a w tym gruntów ornych – 202,5 tys. ha, lasów – 44,1 tys. ha, nieużytków – 9,4 tys. ha.
        Jedynie poůowa z nich otrzymaůa za pozostawione mienie rekompensatć, Ľ - otrzymaůa mienie nie ekwiwalentne utraconemu, natomiast okoůo 7,5 tys. do dziú nie otrzymaůa nic. Úrednia wielkoúă gospodarstwa wynosiła 8,75 ha. Pozostaje areałowo do zwrotu w naturze:
a) 7,5 tys. * 8,75 ha = 66,6 tys. ha (w tym lasów: 11 tys. ha),
b) 7,5 tys. * ˝ * 8,75 = 33,3 tys. ha (i 5,5 tys. ha).
        „Ocena wydarzeń roku 1947 przez ludność ukraińskojęzyczną, zwłaszcza łemkowską, była i pozostaje niemal jednobrzmiąco negatywna. Łemkowie utrzymują, że zostali przesiedleni bezzasadnie, gdyż działalność UPA była w tym czasie już zanikająca w Polsce, a na tak zwanej Łemkowszczyźnie praktycznie się nie przejawiała".
        Przesiedlenie ułatwiło likwidację UPA. Bandy nacjonalistów ukraińskich pozbawione zaopatrzenia, żywności uległy rozgromieniu.
        Przesiedlenie wpływało na zagospodarowanie niektórych powiatów. Przesiedleńcy na nowej ziemi mieli lepsze warunki cywilizacyjne. A opuszczone przez nich gospodarstwa uległy dewastacji, chyba że zostały zaludnione przez nowych osadników. Były straty gospodarcze, moralne i społeczno – polityczne (poczucie krzywdy, dyskryminacja), których skutki widoczne były wiele lat po przesiedleniu. Łemkowszczyzna jako oddzielny zwarty obszar etnograficzno – narodowy uległa rozpadowi.
        Opornych wobec wysiedlenia i wszystkich podejrzanych o współpracę
z UPA osadzano w Jaworznie (obóz koncentracyjny dla Łemków, Ukraińców, miejsce zbrodni na polskiej ziemi). Po wyzwoleniu Jaworzna 19 I 1945 roku – obóz na przełomie stycznia i lutego 1945 nazwano Centralnym Obozem Pracy wykorzystanym przez MBP (Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego) jako miejsce uwięzienia niemieckich jeńców wojennych. Szacunkowo w latach 1945 – 46 w obozie tym śmierć poniosło ok. 6 tys. osób.
        Obóz w Jaworznie przeznaczono do więzienia ludności cywilnej pochodzenia łemkowskiego i ukraińskiego. 9 V 1947 roku „przyszedł" pierwszy transport. W czerwcu 1947 zostało uwięzionych ok. 100 osób z powiatu gorlickiego. Aresztowania przeprowadzono w oparciu o „spisy osób podejrzanych o współpracę z bandami UPA". Spisy opracowano już w październiku 1946 roku. Do marca 1949 w obozie przebywało 3873 osoby, w tym:
a) ok. 707 kobiet,
b) kilkanaścioro dzieci,
c) 27 duchownych prawosławnych i greckokatolickich,
d) cała inteligencja ukraińska.
W obozie zmarło 162 osoby a ich ciała zakopano w pobliskim lesie. Raporty Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego świadczą o panujących warunkach w obozie. „(...) Więźniowie jedzą surowe ziemniaki, niemyte buraki, marchew, w które to produkty zaopatrują się będąc użytymi przy wyładowywaniu wagonów. Baraki „UPA" są nieco przeludnione, ponadto odczuwa się brak słomy. Ukraińcy są pozbawieni w większości wypadków bielizny i ubrań, co też uniemożliwia im mycie codzienne, posiadane zaś ubrania są w tak opłakanym stanie, że nie mogą opuścić baraku".
        W skład obozu wchodziło 14 baraków, łaźnia, warsztaty produkcyjne. Obóz zabezpieczony był:
a) 12 murowanymi wieżami strażniczymi, wyposażonymi w broń maszynową
i reflektory,
b) murem wysokości 5 metrów,
c) podwójnym pasem drutów podłączonych do prądu wysokiego napięcia.
        W 1949 roku COP przekształcono w ośrodek pracy przymusowej (więziono m.in. żołnierzy AK i UPA). W związku z likwidacją obozu więźniów prze
transportowano do zakładu karnego w Iławie.

9. Warunki życia Łemków na ziemiach zachodnich

        W latach 1947-48 przesiedleńcy rozmieszczeni zostali w 90 powiatach dziewięciu województw (ogólna liczba wszystkich województw to 17). Najwięcej z nich znalazło się w woj. olsztyńskim (ok. 60 tys. osób), koszalińskim (35 tys.), szczecińskim (15 tys.), wrocławskim (13 tys.), zielonogórskim (9 tys.), gdańskim (5 tys.), białostockim (5 tys.), poznańskim (3 tys.) i opolskim (2 tys.).
        W województwie wrocławskim wśród osiedlonych ok. 96 % stanowili Łemkowie z ówczesnych powiatów: Nowy Sącz, Gorlice, Krosno, Sanok i Nowy Targ. Rozmieszczono ich w 14 z 27 powiatów województwa wrocławskiego.
        Rozmieszczenie Łemków i innych przesiedleńców napotkało na trudności. Władze osiedleńcze zostały zobowiązane do:
a) umieszczenia ich na terenach rolniczych;
b) rozmieszczenia osadników z akcji „Wisła" w odległości 50 km od lądowych, morskich granic państwowych, 20 km od miast wojewódzkich, i tak by nie tworzyli w powiatach skupisk przekraczających 10 % ogółu ludności.
Większość z nich została rozlokowana w gospodarstwach indywidualnych, o 5-7 ha powierzchni użytków rolnych. „Z chwilą osiedlenia ludności łemkowskiej na ziemiach zachodnich i północnych zamknięty został okres jej życia w warunkach górskiego środowiska naturalnego, egzystencji opartej na tradycyjnym rolnictwie, hodowli oraz dochodach z rzemiosła, handlu i usług, zamieszkania niemal w jednorodnym środowisku etnicznym, w którym stosunki interpersonalne opierały się na więzach sąsiedzko – krewniaczych i były szczególnie determinowane tradycją ludową oraz czynnikami przyrodniczymi".
        Samodzielność gospodarczą i niezależność finansowa osiągali kumulując dochody z produkcji zwierzęcej i roślinnej oraz z pracy najemnej u Polaków. Rozpoczął się dla nich okres organizowania życia na nowo. W warunkach odmiennego środowiska geograficznego, politycznego, cywilizacyjnego i kulturowego. Sytuacja materialna była trudna.
        Przesądy kulturowe i etniczne przełamywała młodzież, szczególnie męska. Efektem czego było zawieranie małżeństw etnicznie mieszanych. W latach 1947 – 1990 zawartych zostało 600 małżeństw ludności polskiej i łemkowskiej.
        W roku szkolnym 1952/53 stworzono 24 placówki szkolne, skupiające 487 uczniów. W 1960 było już 9 szkół z językiem ukraińskim jako obowiązkowym. Lata 1964 – 68 to okres stagnacji i regresu dla ukraińskiego szkolnictwa. W 1989 roku w Polsce było 56 punktów nauczania języka ukraińskiego.
        W województwie wrocławskim utworzono w 1954 roku Ukraińską Komisję Kulturalno – Oświatową. Uwieńczeniem tej aktywności środowisk przesiedleńcóow był Centralny Zjazd Ukraińców w Polsce, który ukonstytuował Ukraińskie Towarzystwo Społeczno – Kulturalne (UTSK). Prezesem Zarządu Głównego w Warszawie został Stepan Makuch.
Środki na działalność statutową (w tym radiową i wydawniczą) Towarzystwo czerpało z budżetu państwa, z działalności gospodarczej oraz ze składek członkowskich.
        Władza nie wzbudzała zaufania wśród ludności łemkowskiej gdyż roztaczała nad nimi nadzór administracyjny i polityczny. Ograniczała swobodę poruszania się poza miejscem zamieszkania. Swoją obecność zaznaczyli Łemkowie
w ruchu zawodowym, oświatowym, kulturalnym, wyznaniowym i sportowym. Znikomy był udział w partiach i organizacjach ideowych.

10. Powroty Łemków na dawne ziemie

        Przesiedleńcy od władz politycznych i administracyjnych z pośrednim lub bezpośrednim udziałem Towarzystwa w 1956 roku oczekiwali:
a) uznania wysiedleń w 1947 roku za pomyłkę władz;
b) uzyskania ekwiwalentnych odszkodowań;
c) rozpoczęcia powrotnej akcji przesiedleńczej do dawnych miejsc zamieszkania na koszt państwa.
Jednak władze nie uchyliły decyzji z roku 1947, ale zezwoliły na indywidualne powroty na Lubelszczyznę i Podkarpacie.
        Rozpoczęły się powroty Łemków w strony rodzinne. Najpierw wracali ludzie starsi, później gospodarze, których gospodarstwa pozostały niezasiedlone
a ziemia nieużytkowana. Osadnicy polscy nie mieli w zasadzie nic przeciwko powrotom, ale zdarzały się także protesty z ich strony.
        W rodzinne strony powróciło ok. 6 tys. ludności łemkowskiej (3 % ogólnej liczby przesiedleńców). Część z nich świadomie rezygnowała z powrotu obawiając się trudności w ponownym urządzaniu domów i innych czynności
z tym związanych. Obawy budziło ułożenie stosunków sąsiedzkich.

¹W. Grzesik, T. Traczyk, Od Komańczy do Bartnego, Warszawa 1997, s. 221.
2 R. Reinfuss, Łemkowie jako grupa etnograficzna, Sanok 1998, s. 16-17.
3 Tamże.
4 www.gory.com.pl/pasmagorskie/lemkowie
5 Tamże.
6 www.lemko.org/polish/zakorzenienie
7 Tamże.
8 Tamże.
^* Osława – rzeka w południowo-wschodniej Polsce. Długość 64,8 km, powierzchnia dorzecza 507,4 km2. Płynie przez województwo podkarpackie. Źródła w Bieszczadach Zachod-nich, na stokach Matragony. Wpada do Sanu.
* Poprad – rzeka na Słowacji i w południowej Polsce. Długość 170 km (w Polsce 62,6 km), powierzchnia dorzecza 2 tys.km2 (w Polsce 482,8 km2).
9 E. Słyś-Janusz, Nad rzeką panną. Z działalności społeczności łemkowskiej w Zyn-dranowej, Krosno 1998, s. 5.
10 R. Reinfuss, Stan i problematyka ... s. 63.
11 W. Grzesik, T. Traczyk, Od Komańczy..., s. 223.
12 Tamże.
13 www.lemkounion.pl
14 Tamże.
15 E. Słyś - Janusz, Nad rzeką..., s. 9-10.
16 Tamże, s. 10-11.
17 E. Słyś - Janusz, Nad rzeką..., s. 9-12.
18 J. Falkowski, Na pograniczu Łemkowsko – Bojkowskim, Lwów 1935, s. 73.
19 Tamże.
20 Tamże.
21 Tamże.
22 Tamże, s. 63-64.
23 Tamże, s. 68.
24 J. Falkowski, Na pograniczu..., s. 75-76.
26 Tamże.
27 R. Reinfuss, Śladami..., s. 74.
28 Tamże, s. 75-76.
29 J. Falkowski, Na pograniczu..., s. 80-81.
30 K. Z. Nowakowski, Sytuacja polityczna na Łemkowszczyźnie w latach 1918-1939,
w: J. Czajkowski, Łemkowie w historii i kulturze Karpat, Rzeszów 1992, cz. I, s. 312.
31 Tamże, s. 319.
32 Tamże, s. 320-321.
33 Tamże.
34 Tamże.
35 Tamże, s. 321-322.
36 Tamże.
37 Tamże, s. 323.
38 Tamże.
39 Tamże, s. 324.
40 Tamże, s. 326-327.
41 Tamże, s. 327-331.
42 Tamże.
43 Tamże, s. 338-339.
44 Tamże.
45 www.lemko.org.pl
46 Tamże.
47 Tamże.
48 K. Z . Nowakowski, Sytuacja..., s. 233.
49 www.lemko.org.pl
50 K. Z. Nowakowski, Sytuacja..., s. 339.
51 www.lemko.org.pl
52 K. Z. Nowakowski, Sytuacja..., s. 339.
53 Tamże.
54 Tamże, s. 305.
55 Tamże, s. 306.
56 Tamże.
57 www.lemko.org.pl
58 Tamże.
59 Tamże.
60 K. Z. Nowakowski, Sytuacja..., s. 306.
61 www.lemko.org.pl
62 Tamże.
63 Tamże.
64 K. Z. Nowakowski, Sytuacja..., s. 342.
65 A. Kwilecki, Łemkowie. Zagadnienia migracji i asymilacji, Warszawa 1974, s. 91.
66 E. Słyś - Janusz, Nad rzeką..., s. 17.
67 Tamże, s. 18.
68 Tamże, s. 21.
69 Tamże, s. 18.
70 A. Kwilecki, Łemkowie. Zagadnienia..., s. 93.
71 Tamże, s. 60
72 Tamże, s. 94.
73 Tamże, s. 96.
74 Tamże, s. 97.
* UPA – Ukraińska Powstańcza Armia powstała 14.XI.1942 w wyniku połączenia oddziałów partyzanckich działających na Polesiu i Wołyniu, oddziałów Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN – Banderowcy) i innych. Dowództwo jednostki sprawował
R. Szuchewycz.
75 Tamże. s. 96-101.
76 W. Grzesik, T. Traczyk, Od Komańczy..., s. 237.
77 www.lemko.org.pl
78 Tamże.
79 W. Grzesik, T. Traczyk, Od Komańczy..., s. 237-239.
80 Tamże.
81 K. Pudło, Dzieje Łemków po II wojnie śwatowej, w: J. Czajkowski, Łemkowie w historii..., s. 360.
82 Tamże.
83 Tamże.
84 Tamże.
85 Tamże, s. 361-362.
86 Tamże.
87 www.lemko.org/polish/jaworzno.html
88 Tamże.
89 Tamże.
90 Tamże.
91 Tamże.
92 Tamże.
93 Tamże.
94 K. Pudło, Dzieje Łemków..., s. 363.
95 Tamże.
96 Tamże.
97 Tamże, s. 364.
98 Tamże.
99 Tamże, s. 369.
100 Tamże, s. 371-372.
101 Tamże, s. 369-370.
102 Tamże, s. 373-374.
103 E. Słyś - Janusz, Nad rzeką..., s. 30.
104 Tamże.

Rozdział III
Kultura materialna i niematerialna (duchowa)
        „Osobliwości historycznego losu oraz warunków naturalnych, kultura
i sposób życia, stosunki ekonomiczne z sąsiednimi narodami uwarunkowały niektóre różnice w kulturze, sposobie życia. Podstawowym zajęciem Łemków była uprawa roli, hodowla bydła, rzemiosła domowe - tkactwo, gancarstwo, rzeźbienie w drzewie. Łemkowie - naród nie bogaty, ale pracowity, uczciwy".

1. Kultura materialna
1. Zajęcia Łemków

        Łemkowszczyzna to teren górzysty. Wsie łemkowskie znajdowały się
w dolinach. Wokół wsi ciągnął się do określonej wysokości pas pól uprawnych, wyżej znajdowały się pastwiska i nieużytki, a ponad nimi lasy.
        Każda rola miała swoją nazwę pochodzącą od nazwisk właścicieli. Dla zaznaczenia granic obszarów sadzili dzikie grusze lub układali głazy. Najmniejszą miarą powierzchni ziemi był prut (pręt), tzn. pas ziemi szeroki na 5,5 metra, który równa się 2-3 morgom. Trzy pruty składały się na piwczwertok, dwa piwczwertoki na jedną czwert. Cztery czwertki to jeden łan, który miał 24 pruty, tj. 48-72 morgów. Przy rozmierzaniu gruntów posługiwali się żerdzią długą na 2,75 metra.
        Gleba i klimat nie sprzyjały rolnictwu. Jedynym nawozem był obornik lecz było go zawsze za mało. Pola nawożono co kilka lat. Upadek pasterstwa spowodowany był brakiem naturalnych hal i niekorzystnymi warunkami biologicznymi, skutkiem czego owce padały na różne choroby (m.in. na motylicę).
A oprócz tego upadek związany był z ograniczeniem wypasu w lasach owiec
i kóz wprowadzony przez wielką własność.
        Stosowano prymitywne narzędzia (brona z drewnianymi zębami, sierpy, ziemniaki kopano motyką, młócono cepami). Z roślin przez Łemków uprawianych na pierwsze miejsce wybijają się ziemniaki, kapusta, bób. Ze zbóż: owies, za który w drodze wymiany nabywali żyto.
Drzewa owocowe sadzili przy domach, ale nie znali się na sadownictwie. Mieli jedynie kilka gatunków śliw, drobne czarne czereśnie, kwaśne gatunki jabłek i małe gruszki. Ogródki warzywne były zwykle prymitywne. Stan rolnictwa był niski a zebrany plon rzadko wystarczał na wyżywienie rodziny.
        Zajmowali się hodowlą wołów i owiec. Początkowo wędrując ze stadami, latem w wyższych górach a zimą schodząc w doliny. Owce wypasano na górskich polanach, wypaleniskach, w lasach. Zwierzęta pozostawały na noc na pastwiskach w niewielkich zagrodach, które były przenoszone z miejsca na miejsce. Zwierzęta pędzono na pastwiska w kwietniu, wypas kończono we wrześniu. Owce dojono 2-3 razy dziennie, z mleka robiono sery. W sezonie uzyskiwano także 2-3 strzyże wełny.
        Od czasu zniesienia serwitutów (II połowa XIX wieku) ilość wołów
i owiec zmniejszyła się. Chłopi utracili prawo korzystania z pańskich lasów, zyskując niewielką ich część na własność wsi. Obszar pastwisk zmniejszył się
o ponad połowę. Polany zalesiono co pogorszyło dodatkowo sytuację.
W przeciwieństwie do przemysłu tkackiego drzewny pracował głównie na zbyt. Gospodarka rodziny łemkowskiej opierała się na rolnictwie, pasterstwie
i eksploatacji lasu.
Rolnictwo i pasterstwo zaspokajały najważniejsze potrzeby rodziny czyli pożywienie i odzież. Najprostszą metodą na zarobienie grosza było ścięcie drzewa i zawiezienie go do tartaku.
        Szczególnie na Łemkowszczyźnie północnej rozwinął się handel wędrowny. „Maziarze z Łosia w powiecie gorlickim objeżdżali swymi wozami całą Galicję, Kongresówkę i Węgry, sięgając też na Morawy, Ukrainę, do Siedmiogrodu a nawet na Łotwę". Towary przemysłowe i wyroby rzemieślnicze zaopatrywali w podgórskich miastach. Na targach i jarmarkach odbywała się wymiana handlowa pomiędzy wsią a miastem. Poza tym, latem Łemkowie odbywali sezowe migracje na Nizinę Węgierską. Pracowali przy żniwach i sianokosach.
        Na Łemkowszczeźnie rozpowszechnione było gonciarstwo. Gont ma koniec górny i dolny a na dachu był układany górą do góry, tak jak rosło drzewo. Przyzwoicie wykonany i położony gont mógł przetrwać ok. 80 lat.
Prawie w każdej wiosce był kowal. Dobry piaskowiec sprzyjał rozwinięciu się przemysłu kamiennego. Produkowano kamienie młyńskie i do żaren, brusy, osełki, kapliczki i krzyże.
        Powszechnie trudniono się przędzeniem i tkactwem, głównie na potrzeby domowe. Uprawiano len lub konopie. Przędziono w każdej rodzinie - zajmowali się tym mężczyźni. Przędzę oddawano do tkacza.
        Mimo gospodarki i różnych zajęć Łemkowie żyli ubogo. O niewielkiej zamożności świadczy jadłospis. Podstawą pożywienia były rzepa i brukiew potem ziemniaki oraz kasze, pieczywo i przetwory mleczne. Jedli trzy razy dziennie (obiad tj. śniadanie, połudenok i weczerie). Posiłki niewiele się różniły, ale ciepłe dania były tylko rano i wieczorem, gdyż dwa razy dziennie palono
w piecu. Jedli z jednej miski. Przy stole siadali tylko dorośli. Dzieci jadły na progu czy podłodze. Typowe dania to:
a) rzadka zacierka z mąki pytlowej, żytniej lub pszennej (czyr);
b) żur z mąki owsianej (kisełyczka);
c) polewki z suszonych owoców;
d) zacierka na soku z kwaszonej kapusty (kwasówka);
e) zabielana mąką serwatka (poływka);
f) zacierka na mleku z roztopioną bryndzą (maczanka);
g) kleik mączny z masłem (mastyło);
h) gęsta kasza pszenna z owocami;
i) ziemniaki, kapusta z fasolą, grochem albo kwaszona.
        Mięso pojawiało się na stole z okazji świąt. W poście potrawy były skromniejsze bo nie używano nabiału. W latach najgorszych urodzajów jedzono placki z mchu, miazgę drzewną, korzonki a nawet glinę i trociny.
        Używki były również ubogie. Palono fajki, pito denaturat z cukrem
i sokiem buraczanym.
Rolnictwo i inne zajęcia nie zapewniały przyzwoitego życia. Powodowało to emigrację zarobkową. Masowe wyjazdy do USA i Kanady rozpoczęły się ok. 1890 roku.

2. Domy Łemków

        Wioski łemkowskie tworzą osiedla skupione. W środkowej i wschodniej Łemkowszczyźnie domy położone są ścianą dłuższą równolegle do drogi. Jedynie w powiecie gorlickim i sądeckim spotyka się wioski, gdzie domy są zwrócone do drogi szczytami.
Budowali swoje zagrody blisko potoku czy rzeki. Stąd czerpali wodę dla siebie i zwierząt.
        Powszechne było budowanie zagród jednobudynkowych. Chata łemkowska (chyża) pod jednym dachem mieściła dom mieszkalny, pomieszczenia inwentarskie i gospodarcze. Rolę stodoły pełnił strych.
Na zachodniej Łemkowszczyźnie można spotkać zagrody wielobudynkowe. Oddzielnie stoi stajnia, a zamiast stodoły używa się strychu domu mieszkalnego. Budynki ustawiano pod kątem prostym, by chroniły przed wiatrem.
        Łemkowskie domy zwykle budowano częścią mieszkalną na południe lub południowy-zachód. W okolicach Dukli ustawiano je południkowo ze względu na silne wiatry wiejące przez Przełęcz. Do budowy używano belek świerkowych lub jodłowych. Stosowano konstrukcję zrębową. Pierwszy wieniec zrębu, tzw. spidok - łączono na zamek. Wieńce węgłowano na „rybi ogon". Ścianę stawiano z 5-6 belek. Szerokość domu wynosiła 5-7 metrów, długość nawet do 25.
Dom kryto dachem dwuspadowym konstrukcji krokwiowej. Był wysoki ze względu na duże opady śniegu oraz na konieczność pomieszczenia pod nim siana. Część mieszkalną i stajnię przykrywano drewnianą powałą. Nad boiskiem nie było stropu. Tamtędy wkładano siano na strych. W izbach nie było podłogi lecz gliniane klepisko. Okna były małe, drzwi niskie, by utrudnić odpływ ciepłego powietrza z izby.
Domy nie miały bogatych zdobień. Nie było dekoracji stolarskiej, jeśli nie liczyć znaków wycinanych na środkowym tragarzu (krzyż, rozety, data budowy). Powszechne było malowanie ścian od zewnątrz, czasem tylko części mieszkalnej.
        W izbie przy drzwiach stał piec, który zajmował jedną czwartą jej części. Na podstawie z kamienia lub drewnianej „zarubie" z grubych bierwion leżał mniejszy blok o płaskiej powierzchni, z głęboką czeluścią u podstawy, służącą do pieczenia chleba. Gotowanie posiłków odbywało się w czeluści lub przed nią na szerokim przypiecku. Paliło się tam ognisko, na którym ustawiano garnki gliniane lub żeliwne. Nad przypieckiem wisiał kocioł do gotowania wody. Na powierzchni zapiecka mogły spać trzy osoby.
        Z piecem wiązały się przesądy i zwyczaje. To miejsce, gdzie palił się ogień, który należało szanować.
Pod piecem, w jamie gdzie trzymano ziemniaki schronienie miał wąż - zaskroniec. Opiekował się wg przekonania Łemków małymi dziećmi.
W XIX wieku były chaty kurne, w końcu wieku półkurne ( z odprowadzeniem dymu na strych). Piece z kominami pojawiły się po I wojnie. Budowano piece
z kamienia, drewna oraz gliny. Z wierzchu pobielano.
        Ważnym miejscem w domu był kąt naprzeciw pieca, między oknami ściany szczytowej i frontowej. Tam stał stół i wieszano ikony. Wokół stołu były stołki i ławy przybite do ścian. Służyły one do wypoczynku, a w nocy do spania. Przy krawędzi ławy wywiercane były pionowe otwory służące do zatykania przęślic, gdy zimą kobiety schodziły się na prządki. Jednak stoły używane były w wyjątkowych, uroczystych sytuacjach tj. wigilia czy wesele. Posiłki spożywano na ławie.
        Równolegle do stołu stało łóżko - krótkie, ale szerokie o płytkiej skrzyni bez zagłówków. Miało ono wysokie nogi, by od podłogi nie ciągnęła wilgoć
i zimno. Nad łóżkiem zawieszona była czasem kolebka.
Ubrania trzymano w skrzyniach, które znajdowały się w komorze. Warsztat tkacki stał przeważnie w alkierzu. Naczynia trzymano na półkach wiszących na ścianach lub stojących ławach.

3. Stroje

        Tradycyjny strój łemkowski charakteryzował się doskonałym przystosowaniem do surowych warunków przyrodniczych. Łemkowie byli samowystarczalni jeśli chodzi o surowiec (len, konopie, wełna owcza, skóry). Odzież Łemków odróżniająca ich od sąsiadów dzieliła się na trzy odmiany:
a) wschodnią (obejmująca zlewisko Osławy i Osławnicy),
b) środkową (od górnej Wisłoki po źródła Wisłoka),
c) zachodnią (od Popradu po dolinę górnej Wisłoki).
        Mężczyźni nosili krótkie, lniane koszule (soroczka, koszela) wpuszczone do spodni. Męskie koszule zdobiono rzadko. Na koszulę w lecie zakładano kamizelkę (lajbik, bruślik, druszlak). Szyto je z ciemnego lub białego, samodziałowego materiału. Zapinano je na sznurkową petlice. Noszono lajbik z sukna fabrycznego, niebieski, ciemnogranatowy lub czarny. Ozdobione metalowymi guzikami i sukiennymi lamówkami. We wschodniej Łemkowszczyźnie lajbiki wyszywano czerwonym haftem łańcuszkowym w motywy roślinne. Nosiła je głównie młodzież od święta. Noszono również serdaki bez rękawów z futra baraniego (białe, zdobione aplikacjami z barwnego safianu - skoriantyk, kożuszanka). Spodnie w zimie wełniane, białe lub brązowe, w lecie białe płócienne. Ich krój był bardzo prosty. W chłodne dni noszono brązowe kurtki sięgające do połowy ud (tzw. hunie). Noszone kurtki były z brązowego sukna, lamowane wełnianymi sznurkami w dwóch kolorach. Na południe od Gorlic
i Grybowa hunie były białe z czarnym lamowaniem.
        Symbolem zamożności i prestiżu była czuha. Czuha to obszerny płaszcz
z brązowego, samodziałowego sukna z dużym prostokątnym kołnierzem, spadającym na plecy, długim do połowy łydek. Od dołu zakończony frędzlami. Czuhy noszono na ramionach jak pelerynę, a ich rękawy zeszyte dołem zastępowały kieszenie. Na zachodniej Łemkowszczyźnie kołnierz zdobiły dwa lub trzy poziome, białe pasy (jak i rękawy). W środkowej części Łemkowszczyzny czuha miała jeden pas na kołnierzu. Rękawy nie miały ozdób. Natomiast na wschodzie na pasie na kołnierzu czuhy haftowano brązowe wzory.
         Ważnym elementem stroju obrzędowego np. ślubnego były gubanie (okrycie wierzchnie - obszerne, sięgające kolan, z wyczesanym długim włosem na wierzchu).
        Na głowie nosili czarne kapelusze filcowe z krezami podwiniętymi do góry.
        Popularnym obuwiem były kierpce (kyrpci, boczkory). Krojono je z jednego kawałka skóry i zszywano rzemykiem, przymocowując do łydki rzemienną lub wełnianą nawołoką. Zamożniejsi nosili skirni z wysokimi cholewami.
        Stroje kobiece także różniły się lokalnie. „Koszule kobiece, tzw. oplicza, szyte były na całym obszarze z domowego, bielonego płótna. Miały najczęściej archaiczny krój bezprzyramkowy marszczony lub przyramkowy, z rozcięciem
z przodu. W kroju bezprzyramkowym rękawy przyszywane były równolegle do stanu górną częścią pionowych krawędzi. Po zszyciu tworzył się obszerny otwór na głowę, zbierany gęstym marszczeniem. W kroju przyramkowym przód i tył koszuli były połączone na ramionach prostokątnymi przyramkami, a rękawy wszywano prostopadle do stanu". Na wschodniej Łemkowszczyźnie koszule zdobiono haftem krzyżykowym, a w zachodniej części regionu przy szyi i rękawach miały marszczone krezy z białym, ażurowym haftem. Gdy koszula była krótka to doszywano do niej podiłok - płat grubego materiału pełniącego rolę spodniej bielizny.
        Na podiłok zakładano kabat - spódnicę. Szyto je z materiałów fabrycznych lub samodziałowych. Wzór miały delikatny, biały lub niebieski na granatowym lub czarnym tle. Były długie do kostek, szerokie i marszczone w pasie lub też plisowane. Pliski uzyskiwano poprzez zaparzanie ich gorącymi bochenkami chleba. Na zachodniej i środkowej Łemkowszczyźnie drukowane kabaty zdobiono kolorowymi wstążkami.
        Na spódnicę zakładały zapaski - fartuchy. Szyte były z ręcznie drukowanych płócien bawełnianych lub lnianych.
        W środkowej części terenów łemkowskich gorsety były zrobione z czerwonego, zielonego lub niebieskiego materiału wełnianego lub jedwabiu. Spódnice i zapaski z samodziałowego płótna lnianego. Nosiły kurtki krótkie i dopasowane. Mężatki na głowie nosiły facełyk zrobiony z białego płótna związanego
z tyłu szyi. Starsze kobiety nosiły na ramionach białe lniane tkaniny sięgające do kolan.
        Z kolei na zachodzie nosiły koszule z lnianego płótna zdobione przy kołnierzu, aksamitne gorsety zdobione haftem, długie spódnice z ciemnego materiału oraz białe zapaski. Mężatki nosiły białe lub kolorowe czepce.
        Na wschodzie stroje były najbardziej ozdobne. Koszule miały haft wykonany ściegiem krzyżykowym na rękawach i mankietach. Gorsety niebieskie
z metalowymi guziczkami i haftem łańcuszkowym. Spódnice i zapaski zrobione z jaskrawego perkalu zdobionego wstążkami.
        Ozdobą stroju kobiecego były szklane koraliki wiązane w kilka sznurków. Poniżej nich wisiał krzyżyk.

4. Rzeźbiarstwo
        „Górskie warunki i nieurodzajna ziemia zmuszały Łemków do tego, ażeby oprócz uprawy ziemi i hodowli bydła zajmowali się dodatkowo również obróbką drewna. Z drewna wyrabiano różne przedmioty codziennego użytku, środki transportu (wozy, sanie), budowano chałupy, budynki gospodarskie i przemysłowe".
        Rzeźbiarstwo artystyczne znane jest przede wszystkim w takich wsiach jak Wólka i Bałucianka.
Miejscowi artyści jako częsty temat swoich prac wybierali motywy roślinne np. liście dębu, klonu czy jaworu, rzeźbili grona winorośli, kwiaty jako ozdoby skrzyń czy kredensów. Z czasem jednak pojawiały się wyrzeźbione talerze, tace itp. Następną fazą w rozwoju płaskorzeźby było wycinanie liści i kwiatów na wieczkach szkatułek. Płaskorzeźby należy traktować jako najstarszą formę rzeźbiarstwa łemkowskiego.
        W połowie XIX wieku we wsi Wólka pojawia się tzw. pełna rzeźba prezentująca orły górskie oraz zwierzęta leśne.
        W Bałuciance w cerkwi zachowała się rzeźba w drewnie z przełomu XV
i XVI wieku (tzw. carskie wrota).
        Najlepszym materiałem nadającym się do rzeźbienia było drewno miękkie (lipa). Kłodę przecinano na deski czy rozcinano na kawałki. Tuż przed rzeźbieniem na drewno nanoszono rysunek. Następnie szerokim i półokrągłym dłutem ścinano boki i wycinano kontury. Rzeźbiarze mieli do swojej dyspozycji około 40 dłut roboczych i noży. Po zakończeniu danej rzeźby należało ją wyszlifować
i nanieść na nią bejcę.
        I. Krasowski pisze: „Niektórzy polscy naukowcy i znawcy sztuki wyrażali swoje wątpliwości co do samoistnego charakteru rzeźbiarstwa Łemków. Próbowali udowodnić, że sztuka łemkowska jest naśladownictwem polskiej szkoły zakopiańskiej z końca XIX wieku".
        Łemkowie wystawiali swoje rzeźby na wystawach w Zakopanem, Krakowie, Krynicy, Lwowie i Sanoku..

5. Wybrane zabytki kultury łemkowskiej
1. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku (MBL)

        Park Etnograficzny w Sanoku należy do najpiękniejszych muzeów na wolnym powietrzu w Europie (malownicze położenie na prawym brzegu Sanu
u podłoża Gór Sanocko - Turczańskich). Pod względem ilości obiektów jest największym skansenem w Polsce. Powstał w 1958 roku i zajmuje 38 ha.
        Na posiedzeniu Rady Muzealnej w 1958 roku jednym z wysuniętych postulatów było zwrócenie uwagi na konieczność opracowania statusu prawnego dla Muzeum. 27 maja 1963 został on zatwierdzony przez Prezydium WRN
w Rzeszowie. Statut MBL w Sanoku był pierwszym aktem prawnym tego typu
w Polsce.
        „Statut określa m. in. zasięg terytorialny Muzeum, a mianowicie cztery grupy etnograficzne: Łemków, Bojków, Pogórzan, Dolinian oraz strukturę organizacyjną wewnątrz muzealną skupioną w 8 działach, w tym 6 naukowych oraz konserwatorskim i administracyjno - gospodarczym".
        Na terenie Muzeum zgromadzono ponad 100 obiektów budownictwa drewnianego z okresu od XVII do XX wieku. Obok budynków mieszkalnych, mieszkalno - gospodarczych i gospodarczych znajdują się budynki użyteczności publicznej oraz obiekty przemysłowe.
        Zabudowany teren odpowiada wiernie fizjografii regionu. Budownictwo Łemków i Bojków znajdują się w wyżynnej i zalesionej części Skansenu a zabudowania Dolinian i Pogórzan w nizinnej partii .
        „Zamierzeniem muzeum jest takie przedstawienie zabudowy, by osiągnąć w miarę możliwości przybliżony obraz wsi w poszczególnych regionach. Przenoszone budynki są zawsze obiektami typowymi dla określonych terenów
i czasokresu (...) . Eksponaty znajdujące się wewnątrz izb, komór itd. nie zawsze pochodzą z tego samego domu, gdyż często w starej chałupie przenoszonej do muzeum jest nowe urządzenie, zawsze jednak odpowiadają wiernie sprzętowi
z danej wsi lub regionu i chronologii ekspozycji".
        Otoczenie budynków także ściśle jest związane ze zwyczajami w poszczególnych okolicach (drzewa, krzewy, ogródki przy domu).
        W skład sektora Łemków wchodzi jednobudynkowa zagroda z 1885 roku z Komańczy. Data budowy wyryta jest nad drzwiami do sieni. Dom zbudowany jest z bali jodłowych. Dach dwuspadowy, słomiany. Gontami pobito pionowe szczyty dachu. W dużej izbie znajdują się trzy okna. W budynku są dwie ciemne komory (w jednej są drzwi z wejściem z zewnątrz), sień, boisko, stajnia, plewik (na plewy, słomę i ziarno). Obiekt jest pomalowany na kolor terakoty, szpary między belkami zabielone. Wrota do boiska oraz drzwi do komory pomalowano żółtą glinką.
W izbie piec zajmuje większą jej część. Znajdują się tam ławy przyścienne, kołyska, łóżko, stół. Nie ma podłogi. W kącie przy drzwiach jest pomost
z dyli i jasełka (w czasie ostrych zim trzymano chore zwierzęta).
        W sieni wyeksponowano dużą beczkę na kiszoną kapustę. Tuż obok stoi skrzynia i różne sprzęty gospodarstwa domowego.
        W równoległej do izby komorze przechowywano artykuły spożywcze,
w drugiej - odzież.
        Z tyłu stoi mały spichlerz z Komańczy z początku XX wieku. Trzymano w nim kaszę, mąkę i inne zboża. Pod nim jest piwnica. Z boku domu zrekonstruowano stajnię.
         Po przeciwnej stronie domu z Komańczy znajduje się budynek z 1925 roku ze Smolnika nad Osławą (ma 27 m długości). Dach dwuspadowy jest pokryty w części gontami, a w części słomą. W pomieszczeniu są dwie izby mieszkalne. Jego ściany są pomalowane z zewnątrz we wzory roślinne i geometryczne. Obok domu stał spichlerz na podmurowaniu, w którym była piwnica. Jednak brak miejsca w Parku nie pozwolił na zupełne i pełne odtworzenie zagrody.
        Trzecim obiektem jest jednobudynkowa zagroda z końca XIX wieku
z Królika koło Rymanowa. Posiada dwa pomieszczenia mieszkalne i komorę szczytową. Za sienią jest szopa i boisko. Za budynkiem są dobudowane szopy. Dach budynku jest słomiany, dwuspadowy. Dom stał na wzniesieniu więc podjazd do niego był ostry i krótki. Od frontu biegnie chodnik kamienny. Przed stajnią jest gnojownik murowany z kamienia.
        Obiekt mieszkalno - gospodarczy z Pielgrzymki koło Jasła pochodzi
z 1870 roku. Zbudowany został z drewna jodłowego, dach ma słomiany. Ma dwie izby, komorę, sień, boisko i stajnię z plewikiem. Jedna z izb używana była jako kurna aż do momentu przeniesienia na teren Skansenu. Piec kurny został dokładnie odtworzony. Interesującym meblem jest stół z kamiennym blatem. Wiernie odtworzony jest ogródek przed południową ścianą budynku.
        Kolejnym obiektem jest chałupa ze Żdyni z początku XX wieku. W obiekcie tym tylko niewielka część jest częścią mieszkalną. Z prawej strony sieni są dwie izby. Poza sienią jest stajnia, komora przeznaczona na żywność, boisko, sąsiek z plewikiem oraz szopa. Druga komora jest dostawiona z tyłu sieni, przed sąsiekiem owczarnia a przed stajnią chlewik. Dom zbudowano z bali jodłowych.
        Nieopodal stoi mały spichlerzyk z Koniecznej (XIX wiek). Jest to mały budynek o drewnianych ścianach. Ma gontowy, czterospadowy daszek.
        Zagroda jednobudynkowa z Klimkówki koło Uścia Gorlickiego jest szóstym obiektem. Mieści pod dwuspadowym dachem izbę, alkierz, sień, boisko, sąsiekę i wozownię.
        Na terenie Parku mieści się również cerkiew zachodniołemkowska z 1801 roku ze wsi Ropki. Jest to filialna cerkiew pod wezwaniem Opieki Przenajświętszej Bogurodzicy. Obiekt składa się z wieży, nawy i prezbiterium. Części nakryte są kopułą (łamaną uskokowo). Jej wnętrze jest polichromowane. Znajduje się ikonostas i dzwonnica z XIX wieku.
        „Budowa ekspozycji w parku etnograficznym należy do głównych zadań Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, niemniej ważnym zagadnieniem jest gromadzenie, przechowywanie, konserwacja, naukowe opracowywanie
i popularyzowanie zabytków kultury ludowej. W związku z tym Muzeum gromadzi eksponaty z zakresu kultury materialnej, sztuki ludowej i folkloru oraz inne. W magazynach muzealnych zgromadzono 3506 eksponatów z zakresu sztuki, 3500 eksponatów z zakresu etnografii".

2. Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej* (MKŁ)

Izba Muzealna została powołana do życia podczas narady dnia 17 sierpnia 1968 roku w Bielance przez działaczy łemkowskich. Na pomieszczenia dla Izby oddał Teodor Gocz starą chyżę (chałupę) swojego pradziadka Teodora Kukieły, niegdyś pisarza wiejskiego.
Oficjalne i uroczyste otwarcie Izby Pamiątek odbyło się 18 VIII 1968 roku w Zyndranowej. Od samego początku istnienia placówka miała charakter miniskansenu. Składała się z budynku mieszkalno - gospodarczego z koniusznią z 1923 roku, oraz kurnika z chlewem z 1934 roku. Wszystkie budynki są drewniane, kryte gontem i słomą. Tworzą ciekawy zespół architektoniczny, ale interesujące jest zwłaszcza to, co kryje ich wnętrze.
W chałupie wyeksponowano sień, izbę, przyległą do niej izdebkę (alkierz), komorę, stajnię i boisko (klepisko). Na boisku można zobaczyć m.in. narzędzia służące do orania, ręczną maszynę do młócenia zboża, narzędzia stolarskie i sanie. Natomiast w stajni znajdują się: kołyska polowa, serdaki zimowe, krosna, tarlice (do tarcia lnu), jarzma przymocowane do ściany, na których trzymano zwierzęta (np. byki), szczotki do czesania lnu, miarka do odmierzania zboża, skrzynia, którą dziewczyna dostawała w posagu.
W sieni są prezentowane przedmioty powszechnie używane przez Łemków: żarna, drewniane miski, wagi, narzędzia do obróbki lnu - tj.: cierlice, kołowrotki. W komorze znajdują się krzyże i szaty liturgiczne, a w pomieszczeniu obok można zobaczyć malowane pisanki autorstwa Anny Buriak z Polan. Bardzo bogato wyposażona jest izba stanowiąca główne pomieszczenie mieszkalne. Jeden kąt izby zajmuje duży piec z tzw. klapą odprowadzającą parę z zapieckiem.
Naprzeciw pieca stoi stół a między oknami ściany szczytowej i frontowej wiszą ikony. Obok stoi skrzynia, w której trzymano ubrania, kredens i maszyna do szycia. W innym kącie stoi łóżko, nieopodal kolebka czasem zawieszana pod powałą. Naczynia trzymano na półkach wiszących na ścianach lub stojących ławach. Pod powałą umocowany jest poziomy drążek służący do wieszania ubrań.
W przyległym do izby pomieszczeniu, służącym dawniej za kancelarię pisarza wiejskiego (Teodora Kukieły), oglądać można egzemplarze dawnych ustaw i przepisów wydawanych przez władze austriackie, stare banknoty, monety i ikony.
W koniuszni znajdują się mundury piechoty polskiej i radzieckiej. Interesujący jest pokazany na tej wystawie mundur radzieckiego czołgisty, a także noszące ślady kul elementy wyposażenia żołnierzy. Na wystawie prezentowane są również odznaki i odznaczenia bojowe. Ekspozycję uzupełniają plansze przedstawiające plany bitew z II wojny światowej, m.in. plan bitwy o Przełęcz Dukielską.
Na terenie Skansenu znajduje się żuraw studzienny, kaplica, wiatrak, konstrukcja traka (piły), kuźnia cygańska i pomniki. Jeden z pomników jest poświęcony ofiarom Jaworzna. Jest to tablica pamiątkowa W. Chylaka i J. Rusenka. Na dwóch głazach wyryto napis: „Dla uczczenia pomordowanych Łemków". W całość została wkomponowana figura ukrzyżowanego Chrystusa z ocalałego cmentarza łemkowskiego. Drugi obelisk upamiętnia ofiary I wojny światowej w obozie Talerhof koło Grazu, gdzie Austriacy wzięli do niewoli Łemków. Przy bocznym wejściu do Skansenu usypany jest kopiec z głazów i kawałków betonu z zatkniętymi hełmami żołnierskimi, poświęcony pamięci wszystkich poległych w bitwie o Przełęcz.
Całość zagrody uzupełnia dom - świetlica, gdzie w jednej jego części zwiedzający mogą dokonać wpisu do księgi pamięci, podziwiać zdjęcia, obrazy, mapy, a także różnego rodzaju odznaczenia, dyplomy uznania dla kustosza Muzeum - Teodora Gocza.
W drugiej części w tzw. „Sali wystaw" jest prezentowana rzeźba Iwana Merdaka, obraz przedstawiający poprzednią cerkiew autorstwa Jana Dudzika oraz stroje łemkowskie.
W 1974 roku Izba Pamiątek Kulturalnych decyzją Rady Muzealnej przekształcona została w Muzeum Kultury Łemkowskiej i Pamięci Wojennej.
W 1976 roku doszło do tragicznego wydarzenia w dziejach Muzeum w Zyndranowej. Idea budowy pomnika upamiętniających poległych w czasie II wojny światowej żołnierzy narodziła się przypadkowo. W latach 70-tych Muzeum odwiedzało wiele osób. Nie byli to tylko zwykli turyści z plecakami, ale grupy zorganizowane, w tym partyzanci, żołnierze radzieccy i czechosłowaccy. Byłych uczestników walk o Przełęcz Dukielską interesował zbiór pamiątek wojennych. To właśnie od weteranów wyszła inicjatywa uczczenia poległych żołnierzy. Zginęło w niej 94 tys. żołnierzy Armii Czerwonej i 6,5 tys. czechosłowackich.
Pomnik wzorowany był na pomnikach radzieckich. Pod nim złożono kości
4 żołnierzy Armii Czerwonej poległych w Polanach. Pomnik miał wymiary ok. 1,5m x 2m.
„Pomnik miał kształt cokołu, zwieńczonego pięcioramienną gwiazdą zrobioną z łusek po pociskach moździerzowych. Wykonany był z kamieni, hełmów i łusek pocisków znalezionych na polu bitwy o Przełęcz Dukielską. Napisy na tablicach „Wieczna sława poległym żołnierzom w latach 1944 - 45 - Łemkowie" były w języku rosyjskim, polskim i słowackim".
Postanowiono pomnik odsłonić 6 X 1976 roku. Pomysł został zaakceptowany przez Radę Muzealną. Na tę uroczystość zaproszeni zostali jego twórcy, uczestnicy walk, przedstawiciele Muzeum Braterstwa Broni w Dukli. Twórcy planowali by odsłonięcie było skromne gdyż nie chodziło im o rozgłos
a o upamiętnienie i oddanie hołdu ludziom, którzy polegli w tej bitwie. Odsłonięcie pomnika zbiegało się w czasie z wizytą dziennikarzy telewizji czechosłowackiej z Koszyc. Przybycie dziennikarzy i nakręcenie przez nich materiału filmowego rozpętało burzę. Do muzeum przybyła delegacja Muzeum Okręgowego
w Krośnie, aby sprawdzić zasady funkcjonowania placówki. Okazało się, że działa zgodnie z prawem. Kilka dni później przybyła delegacja z Wydziału Budownictwa także z Krosna. Stwierdzono, że pomnik nie jest wkomponowany w krajobraz. Po tej wizycie Teodor Gocz otrzymał pismo, w którym nakazano pomnik rozebrać. Według władz wybudowany był nielegalnie. Do sprawy pomnika zostało wmieszane wojsko. Płk Parszkiewicz zarzucił twórcom umieszczenie na pomniku napisu: „Wieczna sława ...". Stwierdził, że w języku polskim słowo „sława" nie występuje. Uważał, że powinno być zastąpione słowem „chwała".
Do Zyndranowej przybyła Milicja Obywatelska, która ogrodziła teren wokół pomnika i umieściła tabliczkę „Uwaga niewypały". Jak sam mówi Teodor Gocz „musiałbym być szaleńcem, żeby narażać siebie, rodzinę i innych". Zaproponował usunięcie z pomnika fragmentów żelaznych. Jednak zabroniono mu wstępu na ogrodzony teren.
Władze wojewódzkie postanowiły pozbyć się niewygodnego dla siebie pomnika. Gen. Oliwa dał rozkaz zlikwidowania obiektu. Saperzy z dębickiej jednostki opasali szczelnie pomnik - obelisk trotylem. Podobno było tego 24 kilogramy. Przed zdetonowaniem mieli zabezpieczyć pobliskie domy, ale jakoś zapomnieli. 1 XII 1976 roku kości czterech spoczywających żołnierzy i pomnik wyleciały w powietrze. Potężny huk i fala wybuchu naruszyła okoliczne zabudowania.
Muzeum borykało się z problemami finansowymi i w związku z tym Ministerstwo Kultury i Sztuki w piśmie z dnia 20 V 1983 roku zaproponowało przejęcie Skansenu przez Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Teodor Gocz i Rada Muzealna nie zgodzili się. Oznaczało to przeniesienie wszystkich zgromadzonych w pocie czoła obiektów na teren Parku Etnograficznego. A. Kroh wystąpił z propozycją powołania TPMŁ (Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Łemkowskiego). Organizacja taka byłaby właścicielem placówki, a działalność jej dotowana przez państwo. TPMŁ miałoby prowadzić aktywność oświatową, wydawniczą i konserwatorską. Pomimo wielkich chęci pomysł nie został zrealizowany.
W 1990 roku Muzeum Kultury Łemkowskiej zawarło umowę użyczenia z Muzeum Historycznym w Dukli, ale nie trwało to długo. Wówczas Muzeum przeszło pod kuratelę dukielskiego samorządu lokalnego. Ale Miejsko - Gminny Ośrodek Kultury działający w ramach Urzędu Miasta i Gminy w Dukli zlikwidował muzealny etat i pozbawił Muzeum środków na dalsze funkcjonowanie. Mimo wielkich trudności Muzeum nie zaprzestało swej działalności.
Mimo trudności finansowych, z którymi zmagało się Muzeum to jednak powiększało się o nowe obiekty. W lipcu 1993 roku na teren placówki przeniesiono liczący ponad 60 lat „wiatrak łemkowski" z Wapiennego koło Gorlic. Inny ważny obiekt to „chata żydowska".
„Po roku w Skansenie nic się nie zmieniło. Owszem, z przyznanych subwencji Muzeum zdołało wydać kilka numerów kwartalnika „Zahoroda", pisma poświęconego historii i kulturze Łemków, ale na tym koniec".
Skansen ten to nie tylko budynki. W 1997 roku została zrekonstruowana „kapliczka", postawiono „pomnik" ofiar obozu w Talerhofie z okresu I wojny światowej. W 1998 roku zakończono rekonstrukcję „kuźni cygańskiej", przeniesionej z Zyndranowej Górnej, w której otwarto wystawę narzędzi i wyrobów kowalskich. Pomocną dłoń wyciągnęło Muzeum Okręgowe, oraz Artur Bata.
1 stycznia1994 roku na drzwiach starej łemkowskiej chaty w Zyndranowej pojawiła się wywieszka: Muzeum nieczynne do odwołania, a powodem był brak funduszy na opłacenie przewodnika. Pomimo dużych osiągnięć przestało formalnie funkcjonować. Mimo zorganizowanych wystaw, przyznania Teodorowi Goczowi przez tygodnik „Nowe Podkarpacie" tytułu „Człowieka roku 1994" nie znalazł się nikt, kto zechciałby pomóc finansowo tej unikalnej w skali kraju placówce. Mimo zaistniałej sytuacji Teodor Gocz nie potrafił żyć bez stworzonego przez siebie Muzeum, a ono nic nie znaczyło bez turystów. Dlatego sam społecznie oprowadzał zwiedzających. Przybliżał im kulturę i historię Łemków. Przez wiele lat Muzeum miało charakter społeczny.
„W pierwszych miesiącach 1996 roku sytuacja Muzeum Kultury Łemkowskiej stała się dramatyczna. Po wycofaniu się Urzędu Miasta i Gminy Dukli z finansowania placówki (chodziło głównie o zatrudnienie pracowników),
z powodu braku środków na działalność. Teodor Gocz, w porozumieniu z Radą Towarzystwa na Rzecz Rozwoju Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej zdecydował się na zamknięcie Muzeum dla zwiedzających (...)".
„W latach 1994 - 96 Muzeum Kultury Łemkowskiej znajdowało się w stanie zawieszenia. Nikt nie chciał podjąć się opieki nad tą unikalną placówką, ponieważ wiązało się to z dużymi kosztami, potrzebnymi na bieżące remonty. Opiekun i założyciel Muzeum Teodor Gocz wysyłał błagalne listy do różnych instytucji, w których przedstawiał tragiczną sytuację placówki (...)".
Sytuacją zyndranowskiej placówki zainteresowało się Muzeum Okręgowe w Krośnie reprezentowane przez Artura Batę. Muzeum Okręgowe gotowe było przejąć Muzeum Kultury Łemkowskiej i utworzyć oddział etnograficzny. Nie było to jednak proste. Teodor Gocz i działacze łemkowscy nie chcieli się pozbywać obiektów, a z doświadczenia wiedzieli, że oddanie Muzeum w ręce państwa może oznaczać jego likwidację. Umowa budziła wiele zastrzeżeń, ale dokładne przestudiowanie jej wskazywało, że taka ewentualność nie wchodzi
w rachubę. Dowodem na to był fakt iż obiekty w Zyndranowej nie zmieniły właściciela i w każdej chwili mógł on zrezygnować z umowy nie ponosząc żadnych kosztów.
Po długich rozważaniach i przemyśleniach podpisano umowę użyczenia na czas nieokreślony. Umowa weszła w życie 1 IV 1996 roku. Wówczas Muzeum Okręgowe zatrudniło w Skansenie etnografa i dwóch pracowników na pół etatu oraz przeznaczyło środki na rozwój Muzeum. Teodor Gocz i jego żona Maria stali się etatowymi przewodnikami muzealnymi.
Muzeum Okręgowe wygospodarowało środki we własnym zakresie gdyż nie otrzymało na ten cel żadnej pomocy finansowej. Dzięki zawartemu porozumieniu zniknęło widmo zamknięcia Muzeum dla zwiedzających, nastąpiła stabilizacja w pracy zyndranowskiej placówki.
Podpisanie umowy pozwoliło Skansenowi Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej, bo taką nazwę przyjęła placówka, na uzyskanie fachowej pomocy i opieki. Od chwili powołania oddziału Muzeum Okręgowego w Krośnie,
w Skansenie trwały prace przy konserwacji zabytkowych eksponatów i obiektów. Zbudowano z dwóch stron ogrodzenie, wykończono świetlicę, zrekonstruowano kaplicę, postawiono figurkę przydrożną, wzniesiono pomnik ofiarom obozu w Jaworznie. Zrekonstruowano większość eksponatów ruchomych, zinwentaryzowano je i wpisano do księgi inwentarzowej. Ponadto uzupełniono sprzęt gaśniczy. Z pomocą Ministerstwa Kultury i Sztuki wydano folder o Muzeum oraz pocztówki z widokami Muzeum. Na 30-lecie Muzeum Kultury Łemkowskiej ukazała się książka o historii Muzeum Elżbiety Słyś - Janusz „Nad rzeką Panną. Z działalności społeczności łemkowskiej w Zyndranowej".
W piśmie z dnia 30 IX 1998 roku Muzeum Okręgowe wypowiada Teodorowi Goczowi umowę, motywując to „reorganizacją, zbyt wielką odległością dzielącą Zyndranową od Krosna, uniemożliwiając pełną kontrolę, brakiem możliwości pełnego dostosowania obiektów w Zyndranowej do wymogów muzealnych, brakiem w Muzeum działu etnograficznego (...)".
Na posiedzeniu 07.05.2000 roku Rada Muzealna podjęła następujące decyzje:

braku środków finansowych i niemożliwości zatrudnienia przewodnika w Muzeum nie będą przyjmowane oficjalne delegacje, goście władz samorządowych i państwowych z wyjątkiem gości gminy i miasta Dukli.
okres sezonu turystycznego Muzeum będzie udostępniane zwiedzającym grupom i wycieczkom po uprzednim uzgodnieniu z kierownikiem placówki Teodorem Goczem.`
indywidualne nie będą oprowadzane. Nikogo na teren nie wpuścimy. W przypadku zmiany nieprzychylnego stanowiska władz Rada rozważy możliwość zmiany niniejszej decyzji".

Do 2002 roku Muzeum wegetowało bez środków na funkcjonowanie. Teodor Gocz zdecydował o przekazaniu obiektów muzealnych Towarzystwu na Rzecz Rozwoju MKŁ w Zyndranowej. Wówczas Towarzystwo otrzymało pomoc od Fundacji Karpackiej oraz pieniądze od Ministerstwa Kultury. Placówka doczekała się uznania na arenie ogólnonarodowej (wyróżnienie za muzealne wydarzenie 2001 roku - X święto „Od Rusal do Jana").

3. Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu (MO)

        Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu składa się z dziewięciu oddziałów. W dwóch znajdują się elementy związane z tematyką łemkowską. Są to:
1) Dom Gotycki,
2) Galeria „Dawna Synagoga".
        „Dom Gotycki, tradycyjnie nazywany również Domem Kanonicznym, wzniesiony na pocz. XVI w. w centrum miasta, po południowej stronie bazyliki św. Małgorzaty, na miejscu starego ratusza".
        Jest to budynek zbudowany z tzw. dzikiego kamienia, o rzucie podobnym do litery „L". Jest podpiwniczony, jednopiętrowy, oszkarpowany częściowo, złożony z dwóch bloków nakrytych osobnymi dachami.
        Pomieszczenia są o gładkich ścianach, nakryte w większości płaskimi sufitami. W kilku salach i korytarzach parteru sklepienia są kolebkowe o wyraźnie zaostrzonym łuku. Pięć sal posiada drewniany strop. Na tragarzach pomieszczeń parteru napisy o treści dewiacyjnej m.in. „A słowo stało się ciałem i zamieszkało wśród nas".
        W „Domu Gotyckim" znajdują się:
1) Sala wystaw zmiennych -północno - wschodni narożnik parteru,
2) Sądecka Sztuka Cechowa XIV - XIX wieku - parter, dwie sale od północy,
3) Zamek Królewski w Nowym Sączu - korytarz na parterze,
4) Galeria Burmistrzów Nowego Sącza, XIX/XX wiek - korytarz na piętrze,
5) Dawna Sztuka Ludowa XVIII - pocz. XX wieku - dwie zachodnie sale na piętrze,
6) Sztuka Cerkiewna XV - XIX wieku - 3 sale północne,
7) Sala Wykładowa zwana Konferencyjną - północno - wschodni narożnik piętra.
        W ekspozycji „Sztuka cerkiewna XV - XIX wieku" znajduje się szereg ocalałych ikon, obramowań, nastaw ołtarzowych, krzyży, lichtarzy, rzeźb i chorągwi łemkowskich przekazanych w 1950 roku pod opiekę MO w Nowym Sączu przez Składnicę Muzealną w Muszynie. Zbiór ten stanowi trzon kolekcji sztuki cerkiewnej z 27 miejscowości historycznie związanych z Ziemią Sądecką.
        W następnych latach kolekcja została powiększona o XIX - wieczne szaty liturgiczne i chorągwie z Koniecznej, krzyże mosiężne, małe ikony podróżne
i domowe o proweniencji rosyjskiej od XVII do XIX wieku. Pozyskano z Nowej Wsi w 1977 ikonę „Hodigitrii" z końca XV wieku.
        Ikony z Muzeum sądeckiego należą do południowosłowiańskiej grupy ikon. Tworzone były dla wiejskich cerkwi, które nie posiadały bogatych mecenasów, poza sporadycznymi fundacjami szlachty. Ikony te charakteryzuje różnorodność stylistyczna oraz nierówny poziom techniczny. Sygnatury autorskie na ikonach są rzadkością, np. Paweł Radymski z XVII i Alojzy Zomph z XIX wieku. Częściej występują na nich daty i inskrypcje fundacyjne, upamiętniające nazwiska i intencje ofiarodawców. Pojawiają się napisy polskie, łacińskie, ale
i wykonane cyrylicą.
        „W kolekcji sądeckiej znajdują się tylko pojedyncze przykłady ikon wcześniejszych, wspomniana XV - wieczna Matka Boska Hodigitria z Nowej Wsi i Św. Mikołaj z Binczarowej z pocz. XVI w (...) .
Typ Matki Boskiej z Dzieciątkiem - Hodigitrii, którą na klejmie (czyli wydzielonych, z trzech stron głównego obrazu pasach bocznych ikony, zapełnionych szeregiem dodatkowych wyobrażeń) otaczają prorocy, jest przedstawieniem
o wymowie ideowej - wyraża zapowiedź cudownego poczęcia i apoteozę Matki Boskiej".
        Ikony te cechuje dekoracyjność kompozycji, płaszczyznowość, linearyzm i jasny koloryt. Gładzone tła desek pokrywają renesansowe ornamenty ryte
w posrebrzanych i pozłacanych gruntach. Malowane pasy brzegowe ikon (imitujące ramy) wypierają płaskie listwy nakładane na lica obrazów.
        W Obrazach „Pokrow - Welon Matki Boskiej" (XVII w., Maciejowa,
i Wojkowa 1703) w górnej strefie przedstawiona jest Matka Boska, opiekunka ludzi, w otoczeniu świętych. W strefie dolnej występuje tłum wiernych rozproszony na boki. Miejsce centralne zajmuje Roman „Słodkopiewca" (diakon z VI wieku).
Na ikonie z Maciejowej po lewej stronie garną się do diakona książęta ruscy.
Na ikonie z Wojkowej za biskupem Ananiaszem stoi Jan III Sobieski
z żoną Marysieńką (polska para królewska).
        W drugiej sali jako pierwszy zauważalny jest ikonostas, który udało się zestawić z ikon pochodzących z ikonostasów, ale z różnych miejscowości.
W jego dolnej kondygnacji są drzwi: „carskie wrota" - środkowe. Po bokach ikony „namiestne". „Carskie wrota" przedstawiają scenę Zwiastowania i 4 ewangelistów. Ikony „namiestne" to: Bogurodzica, Chrystus, patron cerkwi czyli „ikona chramowa" - św. Michał Archanioł i św. Mikołaj. Rząd drugi zawiera święta kościelne roku kalendarzowego - „prazdniki". Tuż powyżej Deesis - przedstawienie Apostołów zbliżających się do siedzącego pośrodku Zbawiciela. Ze względu na niski strop sali w zwieńczeniu ikonostasu zabrakło Ukrzyżowania. Ikony z tą sceną znajdują się obok.
        Znajdują się tu także dwie rzeźbione figurki z XIX wieku: Matka boska
i św. Jan spod Krzyża (Leluchów).
        Ikona Trójcy Świętej z Boguszy z końca XVIII w. wisi w trzeciej sali. Zawiera trzy różne postaci, a głowę Boga wieńczy tiara papieska. Wszyscy trzej są równej wysokości i mają tę samą moc panowania nad światem. Posiadają wspólny atrybut - identyczne kule trzymane w dłoniach.
        Pojawiały się również ikony domorosłych malarzy ludowych. Naśladowali wzory ikonograficzne upraszczając i deformując rysunki. Kopista Mandylionu z Boguszy z XVII w., namalował Chrystusowi „zbirowate oblicze", aniołowi spuchniętą twarz i dziwny przysiad (złe proporcje). Według różnych historycznych przekazów prawzorem Mandylionu było płótno z odbiciem twarzy Jezusa, które ponoć posłał królowi Edessy Abgarowi V (I w.). Uzdrowiło ono króla chociaż Chrystus nie stawił się u niego osobiście.
        Obecnie dawna synagoga nowosądecka przy ulicy Berka Joselewicza jest siedzibą oddziału Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu (od maja 1982roku). Niegdysiejsza sala modłów pełni funkcję galerii sztuki dawnej i współczesnej,
a także sali koncertowej o nie często spotykanych walorach akustycznych.
        W Galerii „Dawna Synagoga" dnia 29 listopada 2002 roku o godzinie
17-ej nastąpiło uroczyste otwarcie czasowej wystawy pt. „Do cerkwi, do miasta, na tańce. Tradycyjny strój Łemków - rusińskich górali karpackich". Otwarciu towarzyszyły muzyka i śpiew łemkowski w wykonaniu solistki Julii Doszny
z Łosia oraz zespołu folklorystycznego MAKOVICA ze Svidnika na Słowacji. Ekspozycja jest zaplanowana do marca 2003 roku. Na tejże wystawie znajdują się eksponaty ze zbiorów:
1) Słowackiego Muzeum Narodowego - Muzeum Ukraińsko - Rusińskiej Kultury w Svidniku,
2) Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku,
3) Muzeum Etnograficznego im. S. Udzieli w Krakowie,
4) Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie,
5) Muzeum Regionalnego w Jaśle,
6) Muzeum Łemkowskiego Pawła Stefanowskiego w Bielance,
7) Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej,
8) Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu - Sądeckiego Parku Etnograficznego, 9) Ośrodka Budownictwa Ludowego w Szymbarku,
10) Muzeum Pienińskiego im. J. Szalaya w Szczawnicy.
        Chyba po raz pierwszy w Polsce została zorganizowana taka wystawa. „Wizytówką" Łemków był strój odróżniający ich od sąsiadów. Organizatorzy wystawy ukazali bardzo ważną dziedzinę kultury grupy łemkowskiej. Pomimo iż wystawa zawiera bardzo wiele cennych eksponatów prezentacja jest niepełna. Nie wszystkie elementy stroju zachowały się i znalazły w muzealnych kolekcjach.
        „Najstarszy tradycyjny strój Łemków przetrwał - niestety we fragmentach - wyłącznie w muzeach. Jego współczesna kontynuacja w postaci odświętnych, wzorowanych na tradycji ubiorach, noszonych na szczególne uroczystości świeckie lub religijne - utrzymuje się jedynie po południowej stronie Karpat,
u Rusinów - Ukraińców na Słowacji. Oni bowiem do dziś zamieszkują, jako mniejszość etniczna, to samo co dawniej terytorium o zwartym zasięgu".

2. Kultura niematerialna (duchowa)
1. Język

        Mowa, którą się Łemkowie posługują to efekt krzyżowania się fal migracyjnych i kulturowych zapożyczeń. Język Łemków stanowi gwarę, dialekt języka ukraińskiego. Język ten oprócz naturalnych elementów języka ukraińskiego zawiera również zapożyczenia polskie i słowackie, ale też rumuńskie, węgierskie czy niemieckie.
Język ten możemy scharakteryzować jako dialekt ukształtowany do XVI wieku, którego cechą jest stały akcent na przedostatniej zgłosce oraz stwardnienie wygłosowych spółgłosek zębowych: -t', -s', -n'.
Alfabet łemkowski jest pismem typu cyrylicy i zawiera 34 litery. W ortografii litery służą do określenia dźwięków mowy ze względu na funkcje rozróżnienia znaczeń wyrazów ich form (do oznaczania fonemów). Końcówki przypadkowe deklinacji rzeczowników łemkowskich są zbieżne z ukraińskimi. Przymiotniki w rodzaju męskim i nijakim w liczbie pojedynczej (z wyjątkiem mianownika) - mają jednakowe końcówki przypadkowe. Część przymiotników łemkowskich ma krótkie i nieodmienne formy. Formy stopnia wyższego mają przyrostki, a stopnia najwyższego przedrostki. Zaimki używa się w pełnych formach oraz w skróconych wariantach. W ich odmianie jest wiele form różniących się od standardu ukraińskiego (celownik, biernik, narzędnik, miejscownik, mianownik). Czas przyszły złożony tworzy się przy pomocy osobowych form czasownika - być. Składnikiem form czasu przeszłego jest morfem gramatyczny dodawany do tematu bezokolicznika. W czasie przeszłym liczby pojedynczej znaczenie osoby wyrażane jest za pomocą zaimka osobowego. Partykuła zwrotna może być po czasowniku jak i bezpośrednio przed nim. Jest oddzielona od czasownika innymi wyrazami. Strona bierna składa się z czasownika posiłkowego
i imiesłowu przymiotnikowego biernego.
Dialektologia wyróżnia trzy zespoły gwarowe ukraińskie:
1) Południowo - wschodni - jest podstawą współczesnego ukraińskiego języka literackiego. Można go podzielić na trzy grupy gwarowe:
a) średnionaddnieprzańską,
b) słobodzką (słobożańską),
c) stepową,
2) Północny - dzieli się na cztery grupy gwarowe:
a) lewobrzeżno - poleska,
b) prawobrzeżno - poleska,
c) wołyńsko - poleska,
d) nadbużańsko - poleska a w tym podlaska,
3) Południowo - zachodni - dzieli się na dziesięć grup gwarowych:
a) wołyńska,
b) naddniestrzańska (opolska),
c) podolska,
d) nadsańska,
e) bukowińska,
f) pokucka,
g) zakarpacka,
h) huculska (wschodniokarpacka),
i) bojkowska (północnopodkarpacka),
j) łemkowska (zachodniokarpacka).
        Grupy zakarpacka, huculska, bojkowska oraz łemkowska posiadają wspólną nazwę - gwary karpacko - ukraińskiej. Te z kolei wchodzą w skład dialektu południowo - zachodnio - ukraińskiego.
        Gwary północno - łemkowskie występują między Popradem a Osławą. Natomiast gwary południowo - łemkowskie na terenie Słowacji.
        Język ukraiński nie był jednorodny i nie miał wypracowanej formy literackiej. Stanowił raczej zespół gwar, które różniły się w poszczególnych obszarach Łemkowszczyzny. Podania i legendy przekazywane ustnie w większości zapomniano.
        Naukę języka łemkowskiego rozpoczęto w 1991 roku korzystając z kserokopii podręczników przedwojennych.
        Język łemkowski nauczany jest na poziomie szkolnictwa podstawowego w miejscowościach tj.: Uście Gorlickie - 7 uczniów, Kunkowa - 6, Bielanka - 6, Gładyszów - 10, Żdynia - 12, Rozdziel - 8, Kryg - 7, Bodaki i Bartne - 9, Krynica - 12. Na poziomie gimnazjum: Uście Gorlickie - 6, Gładyszów - 4, Krynica - 5 oraz w Liceum Ogólnokształcącym im. Marcina Kromera w Gorlicach - 31 uczniów.
        „Grupa uczęszczająca na lekcje języka łemkowskiego przeciętnie liczy 6 - 12 dzieci i składa się z uczniów kilku klas od I do VI, więc nauczyciele dzielą ją następująco: kl. I - III - jedna godzina w tygodniu, kl. IV - VI - również jedna godzina (ze względu na trudną sytuację finansową gmin) lub cała grupa 2 godziny tygodniowo, jeżeli uczniów kl. I - III jest tylko dwóch, a w IV - VI pięciu lub odwrotnie".
Lekcje dodatkowe prowadzi Mirosława Chomiak (autorka podręcznika do gramatyki). Języka łemkowskiego uczy także Piotr Trochanowski, Maria Szaryt, Księża Kwoka, Dubec i Barańczuk. W chwili obecnej jest trzydziestu kilku nauczycieli wykwalifikowanych a szacunkowa liczba uczących się języka łemkowskiego to trzysta osób. Można sądzić, że ok. 50 % Łemków używa swego języka.
        „Wolna Polska stworzyła Łemkom warunki do swobodnego działania. Właściwie każde łemkowskie dziecko może uczyć się dziś ojczystego języka (lub ukraińskiego). Ogólnik Ministerstwa Edukacji Narodowej mówi, że jeżeli
w szkole jest co najmniej troje rusińskich dzieci i rodzice deklarują, że chcą, aby uczyły się one swojej mowy, trzeba im to umożliwić. Nie ma jednak żadnej szkoły czysto łemkowskiej".
        W lipcu 2001 roku Akademia Pedagogiczna w Krakowie rozpoczęła nabór kandydatów na kierunek „filologia rosyjska z językiem rusińsko - łemkowskim".
        „Starania o rozwój studiów łemkoznawczych na Uniwersytecie Jagiellońskim były czynione od co najmniej dziesięciu lat. Kiedy w styczniu 2000 roku ówczesny Zastępca Przewodniczącego Sejmowej Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych, Poseł Wojciech Hausner na prośbę Stowarzyszenia Łemków zwrócił się oficjalnym pismem do IM Rektorów dwóch krakowskich uczelni - Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Pedagogicznej - z zapytaniem, czy nie widzieliby możliwości utworzenia przy którymś z funkcjonujących w nich uczelniach instytutów slawistycznych jednostki badawczo - dydaktycznej w zakresie języka łemkowskiego, Rektor UJ Prof. dr hab. Franciszek Ziejka odpowiedział przecząco, Rektor AP Prof. dr hab. Michał Śliwa odpowiedział twierdząco. Odpowiedzi obu Panów Rektorów zostały sformułowane po zasięgnięciu przez Nich opinii w stosownych instytutach slawistycznych. UJ - owscy ukrainiści nie widzieli możliwości rozwoju takich studiów. Natomiast Rada Naukowa Instytutu Filologii Rosyjskiej AP uznała, że możliwe jest wprowadzenie studiów w zakresie języka łemkowskiego na zasadzie analogicznej jak funkcjonujące tu już od kilku lat połączenie studiów rusycystycznych z germanistycznymi".
Program studiów przewiduje:
a) naukę języka rusińsko - łemkowskiego,
b) wiedzę o historii i kulturze rusińsko - łemkowskiego obszaru j językowego,
c) literaturę rusińsko - łemkowską,
d) gramatykę opisową języka,
e) stylistykę języka,
f) gramatykę konfrontatywną polsko - łemkowską i ukraińsko - łemkowską,
g) metodykę nauczania języka rusińsko - łemkowskiego.
        „Szkolnictwo to zmierza ku kształceniu osób dobrze znających ten język. Będą one potrzebne przy tworzeniu programów telewizyjnych etnicznej telewizji, w innych mediach (...). Tak jak każde szkolnictwo zmierza do stworzenia poczucia związku z kulturą swego narodu poprzez pokazywanie historycznego rozwoju tej kultury, znanych postaci".

2. Muzyka

Muzyka łemkowska powstała na styku folklorów sąsiadów z Polski, Węgier, Słowacji, Zakarpacia i Ukrainy. Dominował w niej śpiew jednogłosowy lecz wpływy wschodnie (zwłaszcza muzyka cerkiewna) rozpowszechniły śpiew wielogłosowy (inaczej niż w polskiej jednogłosowej muzyce ludowej). Pieśni nie są wewnętrznie rozśpiewane. Sylabom odpowiadają na ogół pojedyncze dźwięki. Melodie w większości są w tonacjach durowych i mają niewielką rozpiętość. Wiele opiera się na archaicznych skalach diatonicznych.
        W piosenkach jest mowa o życiu Łemków, miłości, niewierności i zdradzie. Liczne są pieśni wojackie i cerkiewne.
        Język pieśni jest dobitny w wyrazie, staranny w doborze słów, krystaliczny w budowie zdania. To język poezji, ozdobny i szlachetny. Zawiera połączenie realizmu z liryzmem.
        W kolędy wplatane są sceny rodzinne. Jest wyraźny motyw bezdomnego macierzyństwa Marii. Kolędy ludowe mają formę modlitw: o opiekę nad cierpiącymi.
Jednak wśród Łemków można zaobserwować zainteresowania autentycznym folklorem. Jerzy Starzyński - kierownik zespołu Kyczera - w 1998 zorganizował pierwszy konkurs muzyki łemkowskiej ( Z łemkiwskoj studenky). Umożliwił on dotarcie do łemkowskich śpiewaczek.
        Muzyka Łemków powstawała pod wpływem trzech tradycji:
a) polskiej,
b) słowackiej,
c) ukraińskiej.
        Repertuar wokalny w warstwie rytmicznej i tonalnej ma wpływy muzyki instrumentalnej. „Rytmika taneczna przeniknęła do repertuaru obrzędowego, wspierającego najdawniejszą warstwę, pieśni wolnometryczne o wąskim zakresie, bardzo rzadko dziś spotykane. W pieśniach weselnych pojawiają się rytmy krakowiaka i czardasza. Typowy dla Łemków jest wielogłosowy śpiew (...). Najstarszy typ kapeli łemkowskiej tworzyły skrzypce i basy. Pod wpływem muzyki słowackiej i cygańskiej skład kapeli rozszerzał się o skrzypce sekundujące (kontra), często też zdwajana była obsada pierwszych skrzypiec (husli).
        Kolędy i recytacje wykonywane przez kolędników jak i przebierańców pod względem muzycznym zaliczyć można do starszej warstwy pieśni, o przemiennym metrum.
Pieśni apokryficzne opisujące przeważnie historie uzdrowienia córki kowala przez Pannę Maryję. Pieśni te dziś pamiętają wyłącznie starsze śpiewaczki mimo iż kiedyś były bardzo popularne.
        Ballady mają zwykle fabułę dramatyczną. „Opiewają zdarzenia wstrząsające, morderstwa, krzywdy, zwady i kary za te czyny wymierzone ręką ludzką lub Boską". Są też wątki wędrowne. Częstym tematem ballad są nieporozumienia między pokoleniami.
        Dużo jest opowiadań o zjawiskach nadprzyrodzonych, duchach, upiorach, skutkach czarów i rzuconych klątw.

3. Cerkwie

        Cerkiew to miejsce, gdzie wierni schodzą się na liturgię. Jej budowa
i wyposażenie musi zawierać właściwy przekaz. Słowo to pochodzi od greckiego słowa kiriakam i oznacza „pański".
Budynek cerkwi znajduje się przeważnie na wzniesieniu, miejscu godnym. Do świątyni nie należy wprowadzać elementów świeckich. Cmentarz cerkiewny (tzw. teren przycerkiewny ) ogrodzony jest murem. Często przylega do niego cmentarz grzebalny - co stanowi o jedności żywych i umarłych. Budynek cerkwi jest trójdzielny. Świątynie budowane są na planie krzyża greckiego (równoramiennego). Na Łemkowszczyźnie budowano na planie podłużnym (trójdzielnym). Składają się z sanktuarium, nawy i babińca.
Babiniec - stanowi kontynuację architektonicznej tradycji starochrześcijańskiego nartex - zewnętrznej części świątyni. Przeznaczona jest dla katechumenów przygotowujących się do chrztu, nie będących jeszcze w pełni członkami Kościoła. Przez babiniec wchodzi się do nawy. Ta część symbolizuje Kościół Chrystusowy na ziemi. Ponieważ ze wschodu ma przyjść Chrystus zwrócona jest z zachodu na wschód. Nawa dominuje swą wielkością w bryle cerkwi, nawet jeśli nie jest najwyższa. Wrażenie wielkości osiąga się poprzez odpowiednie proporcje i nachylenie ścian górą do środka.
Do sanktuarium (prezbiterium albo światyłyszcze) może wejść tylko kapłan i mężczyźni pomagający w liturgicznych czynnościach. Część ta oznacza Wieczernik i Niebo. Tu znajduje się ołtarz i tabernakulum. Po lewej stronie
w głębi jest mały ołtarzyk przygotowywania darów (żertiwnyk).
        Od nawy sanktuarium oddzielone jest ścianą ikonostasu. Ikonostas
z greckiego oznacza eikonostasion - rusztowanie pod obrazy. Funkcja jej polega na zasłanianiu materialnej zawartości sanktuarium. Ściana odgradzająca jest wypełniona ikonami. Obrazy są oknami, poprzez które wierni oglądają świat nadprzyrodzony.
Człowiek jest ikoną gdyż nosi w sobie obraz Boga. Pierwszą ikoną jest Jezus, który jest istotowo obecny. Poprzez ikonę objawia się także Matka Boska
i inni święci.
Ikonę malowano na deskach a na nie przyklejano płótno. Z kolei na nim kładziono grunt gipsowy. Następnie wykonywano szkic i grawerowano kontury igłą. Tło złocono. Wraz z poświęceniem obrazu nadawano mu imię.
        Kanon budowy ikonostasu na Łemkowszczyźnie składa się z trzech głównych rzędów ikon. W ścianie ikon są trzy pary drzwi. Cesarskie wrota (środkowe) służą liturgii i są wejściem do sanktuarium.
Po południowej stronie carskich wrót jest ikona Chrystusa Nauczającego, przeważnie w półpostaci. Po północnej stronie jest ikona Matki Boskiej
z Dzieciątkiem. Lewa zewnętrzna ikona przedstawia wizerunek patrona świątyni. Przeważnie jest to św. Mikołaj biskup Miry (w Azji Mniejszej). Święty jest opiekunem, patronem wędrowców i podróżnych. Po stronie prawej jest ikona chramowa przedstawiająca wezwanie cerkwi. Często spotyka się cerkwie pod wezwaniem Opieki Matki Bożej. Wymienione wyżej ikony stanowią rząd ikon namiestnych.
        Rząd prazdników - to 12 małych ikon przedstawiające najczęściej; Zaśnięcie Matki Boskiej, Przemienienie, Zesłanie Ducha Świętego, Wniebowstąpienie, Zstąpienie do piekieł, Wjazd do Jerozolimy, Zwiastowanie, Ofiarowanie w Świątyni, Chrzest w Jordanie, Boże Narodzenie, Wprowadzenie Marii do Świątyni, Narodzenie Marii. Nad carskimi wrotami, w środku jest zwykle obraz Ostatniej Wieczerzy. Pod nim, albo zamiast niego jest obraz Oblicza Chrystusowego.
        Ponad prazdnikami jest rząd Deesis (deesis - modlitwa błagalna). „Centralną ikoną jest Chrystus Pantokrator czyli Wszechwładca. Często jest to przedstawienie zwane Trimorphon: obok Chrystusa stoi Matka Boska po prawej, św. Jan Chrzciciel po lewej Jego ręce (...).
Na ikonach (sześciu lub dwunastu), znajdujących się po obu stronach Pantokratora, widzimy Apostołów lub świętych. Wszystkie postaci zwrócone są ku Chrystusowi i wznoszą ręce w geście modlitwy. Apostołowie przedstawieni są z charakterystycznymi atrybutami. Najbliżej Chrystusa stoi zwykle św. Piotr
z kluczami i św. Paweł z mieczem".
Ikonostas zwieńczony jest medalionami z wizerunkami patriarchów
i proroków.
        Dzieje wybranych cerkwi:
a) Cerkiew w Kwiatoniu powstała ok. 1700 roku. Odnawiana w 1811, 1863, 1885, 1904 i 1991 roku. Zbudowana w typie północno - zachodnim, trójdzielna z kwadratową nawą, babińcem i prezbiterium. Drewniana, konstrukcji zrębowej, pobita gontem. Wieża słupowo - ramowa o ścianach pochyłych z izbicą. Nad nawą dach namiotowy, łamany uskokowo. Nad prezbiterium trójpołaciowy. Do 1947 greckokatolicka (po wysiedleniu Łemków), użytkowana przez parafię rzymsko-katolicką w Uściu Gorlickim.
        b) Cerkiew w Tyliczu pod wezwaniem Kosmy i Damiana wzniesiona
w 1743. Odnawiana i stopniowo przekształcona m.in. w 1780,1889 i ok. 1930. Trójdzielna: dwie czworoboczne kaplice przy nawie, prezbiterium zamknięte trójbocznie. Wieża słupowo - ramowa o ścianach pochyłych. W prezbiterium
i nawie kopuły namiotowe. Dach połaciowy zwieńczony z kopułą nawy wieżyczkami nad prezbiterium. Nad kaplicami - kalenicowe trójpołaciowe. Typ północno - zachodni. Obecnie kościół rzymsko - katolicki.
        c) Cerkiew w Świątkowej Wielkiej pod wezwaniem Michała Archanioła
z 1757 zbudowana w stylu zachodnio - łemkowskim. Fundatorem był Piotr Paszkiewicz. Remontowana w latach 1796, 1826-28 i 1914 oraz w latach 80-ych. Drewniana, trójdzielna, z wieżą zwieńczoną izbicą. Na początku lat 50-ych znajdowały się w niej dwa ikonostasy. Jeden barokowy z XVII wieku złożony był ze strychu, drugi, z I połowy XIX wieku stał przed sanktuarium. W 1958 nie było już żadnego. Wewnątrz zachowała się polichromia z II połowy XVIII wieku.
        d) Cerkiew w Binczarowej pod wezwaniem św. Stanisława, zbudowana
w 1760 roku. W 1797 i 1879 przebudowywana. Odnawiana w 1927. W 1966-67 dobudowano zakrystię z prefabrykatów. Trójdzielna, drewniana, konstrukcji zrębowej z wieżą konstrukcji słupowo - ramowej o pochyłych ścianach. Prostokątny babiniec i prezbiterium. Nawa podobna do kwadratu. Kopuły namiotowe, łamane. Obiekt użytkowany przez parafię rzymsko-katolicką w Binczarowej.
        e) W 1762 wzniesiono cerkiew w Świątkowej Małej pod wezwaniem Michała Archanioła. Ok. 1911 remontowana i przebudowana. Trójdzielna. Wieża słupowo - ramowa, z izbicą. W nawie i prezbiterium kopuła namiotowa, łamana, strop w babińcu. Zwieńczenia kopuł analogiczne. Typ północno - zachodni.
        f) Cerkiew w Czarnej pod wezwaniem św. Dymitra powstała najprawdopodobniej w 1764 roku. Przekształcona w I połowie XIX wieku. Remontowana ok. 1930. Trójdzielna. Prezbiterium wydłużone. Wieża słupowo - ramowa
z izbicą. Kopuła namiotowa w nawie łamana uskokowo, strop w prezbiterium. Nad prezbiterium dach trójpołaciowy, kalenicowy, od wschodu zakończony małą wieżyczką. Typ północno - zachodni. Obecnie kościół rzymsko - katolicki.
        g) W Wysowej wzniesiono cerkiew w 1779 (pod wezwaniem Michała Archanioła). Przekształcona i odnawiana m.in. w 1874 i 1910 roku. Dwudzielna (pierwotnie trójdzielna), nawa wydłużona - początkowo kwadratowa. Zakrystia przy prezbiterium. Wieża słupowo - ramowa. W pierwotnej nawie i prezbiterium kopuły namiotowe, łamane uskokowo. Strop w nowszej części nawy. Dach kalenicowy o trzech połaciach nad prezbiterium. Typ północno - zachodni. Obecnie cerkiew prawosławna.
        h) Pod wezwaniem Kosmy i Damiana jest cerkiew w Krempnej. Powstała ok. 1778, poświęcona w 1782. Remontowana w 1893, 1930 i 1971 roku. Trójdzielna, wieża słupowo - ramowa, zakrystia przy prezbiterium. W prezbiterium i nawie kopuły namiotowe, łamane uskokowo. W babińcu strop na belkach. Typ północno - zachodni. Obecnie kościół rzymsko - katolicki.
        i) Cerkiew w Hyrowej istniała ok. 1780 roku. To cerkiew pod wezwaniem Opieki Bogarodzicy. Trójdzielna, babiniec i nawa zrębowe, murowane prezbiterium. Wieża słupowo - ramowa z pozorną izbicą. W nawie i prezbiterium kopuły czteropolowe, łamane. W babińcu strop lustrzany. Typ północno - zachodni. Obecnie kościół rzymsko - katolicki.
        j) Cerkiew w Uściu Gorlickim (dawniej Uście Ruskie) pod wezwaniem św. Paraskewii wybudowana w 1786 roku. Remontowana w latach 1960-63. Trójdzielna, przy prezbiterium zakrystia. Wieża słupowo - ramowa. W prezbiterium i nawie kopuły namiotowe, łamane uskokowo. W babińcu strop z fasetą, w zakrystii belkowany. Typ północno - zachodni. Obecnie kościół rzymsko - katolicki.
        k) Cerkiew w Czarnem wzniesiona rzekomo ok. 1789 roku pod wezwaniem św. Dymitra (przejęta przez Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu). Wieża słupowo - ramowa, trójdzielna. Nad nawą i prezbiterium kopuły namiotowe, łamane uskokowo. Dach dwuspadowy nad wschodnią częścią babińca. Typ północno - zachodni.
        l) Cerkiew w Turzańsku pod wezwaniem Michała Archanioła z drewna
z 1803 roku. Zbudowana na planie krzyża, dwie zakrystie, po obu stronach prezbiterium pięciokopułowe. Wewnątrz ikonostas z I połowy XIX wieku. Przed cerkwią stoi dzwonnica z 1817 roku. Typ północno - wschodni. Obecnie cerkiew prawosławna.
        ł) Cerkiew w Komańczy z 1805 roku pod wezwaniem Opieki Matki Boskiej. Wewnątrz zachowało się oryginalne wyposażenie: ikonostas z 1832 roku, ołtarz z 1803. Przechowywane są stare cerkiewne księgi z lat 1638 - 1793. Budynek cerkwi jest drewniany, konstrukcji zrębowej, trójdzielny.
        m) Cerkiew w Rzepedzi użytkowana obecnie przez katolików obrządku łacińskiego i unickiego oraz przez prawosławnych (pod wezwaniem św. Mikołaja Bpa). Wzniesiona w 1824 roku. Ok. 1896 dostawiono zakrystię.
        n) Cerkiew w Bereście - pod wezwaniem Kosmy i Damiana z 1842 roku. Trójdzielna, drewniana, konstrukcji zrębowej, pobita gontem, pokryta blachą. Prezbiterium zamknięte trójboczne, wieża słupowo - ramowa o pochyłych ścianach. Polichromia wnętrz. Ołtarz główny późnoklasycystyczny z połowy XIX wieku. Ikonostas kompletny. Obecnie cerkiew przemianowana, pod wezwaniem Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Użytkowana przez parafię rzymsko - katolicką.
        o) Cerkiew w Zyndranowej pod wezwaniem św. Mikołaja, murowana
z 1985 roku. Kształtem nawiązuje do tradycyjnego typu drewnianej cerkwi łemkowskiej. Poprzednia cerkiew (greckokatolicka) stała na południe od cmentarza (1581). Kolejne były wzniesione w latach 1720 i ok. 1875. W 1962 roku rozebrana. Przez ok. 20 lat nabożeństwa odbywały się w tzw. domu gromadzkim.

4. Ikonografia

        Herbem Łemków jest czerwony niedźwiedź w prawej części tarczy zwrócony ku złoto - niebieskim pasom w lewej części tarczy.
        Miejscem kultu etnicznego dla Łemków jest góra Jawor (nad Wysową). To miejsce mniemanego objawienia, ukazania się Matki Bożej. Odbywają się tam coroczne odpusty.
Innym miejscem, ośrodkiem kultu prawosławnego jest gorlickie sanktuarium św. Maksyma Sandowycza.
        Maksym jest symbolem męczeństwa Rusinów, którzy pozostali wierni swym tradycjom i wierze przodków - prawosławiu. Urodził się w Żdyni 31 stycznia 1886 roku w rodzinie unickiego psalmisty Tymoteusza Sandowycza.
Po ukończeniu czwartej klasy gimnazjum w Nowym Sączu wstąpił do greckokatolickiego klasztoru w Krechowie o.o. Bazylianów. Po trzech miesiącach pobytu w zakonie przeniósł się do męskiego prawosławnego monasteru
w Poczajowie. Był wzorowym mnichem nie bojącym się żadnej pracy . Wolny czas spędzał w monasterskiej drukarni. Za radą biskupa Antoniego Chrapowickiego Maksym przeniósł się do seminarium duchownego w Żytomierzu.
Ożenił się z Pelagią Hryhoruk, córką proboszcza parafii w Nowoberezowie koło Hajnówki.
        11 września 1911 z rąk biskupa Antoniego przyjął święcenia kapłańskie
i powrócił w strony rodzinne. Wówczas na Łemkowszczyźnie miały miejsce powroty Łemków do prawosławia. Przejął opiekę nad parafią w Grabiu. Jednak 22 grudnia 1911 roku miejscowa cerkiew zostaje zamknięta dla wiernych. Odprawia wówczas nabożeństwa w domach wiernych, za co zostaje ukarany przez starostę jasielskiego grzywną i 8 dniami aresztu.
        Posługa kapłańska ojca Maksyma nie była łatwa i trwała tylko dwa lata (przerywana niejednokrotnie pobytami 48 - godzinnymi w więzieniu).
        28 marca 1912 roku został aresztowany i deportowany do Lwowa. Oskarżono go m.in. o zmierzenie krokami mostu w Czeremoszu, po którym spacerował. Został osadzony w celi wraz z trzema innymi więźniami: Symeonem Bendasiukiem, Bazylim Kołdrą i ks. Hnatem (Ignacym) Hudymą. Groziła im kara śmierci za zdradę stanu.
         Do 1914 zbierano przeciwko niemu obciążające go dowody. W tym okresie złożył mu wizytę wysłannik metropolity unickiego Andrzeja Szeptyckiego, ks. Nikita Romaniuk. Proponowano mu powrót do unii, który miał być równoznaczny z możliwością opuszczenia więzienia. Ojciec Maksym odmówił.
        W kwietniu 1914 roku rozpoczął się proces, podczas którego przesłuchano około tysiąca osób. Były to głównie osoby wrogie prawosławiu dzięki czemu zarzuty były silnie obciążające. Wyrok był zaskakujący: „wszyscy czterej jednogłośnie uwolnieni od winy i kary".
        Z więzienia powraca do Żdyni, gdzie ponownie zostaje aresztowany i umieszczony w areszcie gorlickim. Oskarżony o rusofilstwo i sprzyjanie Rosji.
        Rozstrzelany 6 września 1914 roku bez sądu i wyroku, z rozkazu rotmistrza Dietricha z Linzu. Ostatnie jego słowa brzmiały: „Naj żywe rusky narod
i prawosławna wira". Ciało Maksyma zostało pochowane na skraju gorlickiego cmentarza, pod ogrodzeniem. W niedługim czasie ciało przeniesiono do Żdyni.
        Grób Maksyma Sandowycza stał się celem pielgrzymek prawosławnych. Nazywany jest „Łemkowską Golgotą".
        Na jego cześć nad wsią Czarne wystawiono w 1934 roku istniejący do dziś obelisk.
        W maju 1994 roku Synod Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego wyniósł ojca Maksyma na ołtarze i zaliczył w poczet męczenników.
        Patronem Łemków jest św. Mikołaj, który chroni przed wilkami i pożarami. Uchodzi za patrona dziewic.
        Św. Dymitr to opiekun łemkowskich cerkwi.

5. Krzyże i kapliczki

        Łemkowie chcieli mieć swój udział w tworzeniu wiary - decydowali się na stawianie kapliczek albo przydrożnych krzyży. Stawiano je w widocznym
i dostępnym miejscu. Czcili krzyż na kapliczce i obraz w niej. Pomniki były dumą rodów, które stawiały je za własne pieniądze. Szczycili się swoimi pamiątkami sakralnymi.
        Często spotykanym motywem krzyży jest Ukrzyżowanie. To figura Jezusa na krzyżu. Według tradycji wschodniej nogi ma przybite osobno (na zachodzie rzeźbiono nogi Chrystusa przybite jednym gwoździem). Nad głową jest napis Isus Nazarianin Car Judejśkij - Jezus Nazareński Król Żydowski. Pod stopami - czaszka. Czaszka nie oznacza śmierci a skrótowe przedstawienie historii zbawienia. Krzyż bowiem - według tradycji - stanął na grobie Adama - krew obmyła kości Adama.
        Inne powszechnie występujące tematy to Matka Boska z Dzieciątkiem, św. Rodzina oraz św. Mikołaj.
        Łemkowskie kapliczki kamienne i krzyże wykonane były przeważnie w II połowie XIX wieku i na początku XX. Część z nich wykonywali kamieniarze
z Bartnego. W Króliku Polskim, Desznie i Wisłoczku jest wiele nieznanego pochodzenia. Sporą część wykonywali żarniarze czyli kamieniarze produkujący wyroby użytkowe.
        Na cmentarzu i przy wiejskich drogach można zobaczyć krzyże żeliwne. Odlewano je w podgórskich odlewniach (m.in. w Kuźnicach koło Zakopanego,
w Węgierskiej Górce, Gliniku Mariampolskim, Nawojowej, Nowym Sączu, Posadzie Olchowskiej). Wzory pochodziły z Wiednia. Krzyże wykonywano z surówki albo z przetopionego powtórnie żeliwa.
        „Południowo - wschodnia Łemkowszczyzna od Komańczy aż po Radocynę, Jasionkę kompletnie zdewastowana, gdzie zamarło życie, a o mieszkających niegdyś tu ludziach przypominały zdziczałe sady, porośnięte pokrzywą chałupniska i powywalane na cmentarzach nagrobki. Przydrożne krzyże i kapliczki (puste wewnątrz), które w niedalekiej przeszłości wskazywały kierunek ku tętniącym życiem łemkowskim wioskom, chyliły się ku upadkowi. Do naturalnego rozkładu przyczyniły się zwierzęta leśne i domowe istniejących Państwowych Gospodarstw Rolnych, bez względu na ich nazwę (PGR, Igloopol), a często i ręka ludzka".
        Łemkowscy działacze zabezpieczali niszczejące zabytki kultury łemkowskiej. Powołany Komitet Ochrony Zabytków z braku środków nie zdołał dokonać inwentaryzacji i konserwacji odnalezionych cokołów, części pomników
i figurek z przydrożnych kapliczek. W 1995 roku stworzono Magurski Park Narodowy, przy którym powołano Radę Naukową (ludzie nauki i kultury UJ, PAN, AR). Rada miała zająć się ginącymi zabytkami autochtonów tej ziemi - zabytkami Łemków.
Larysa Dziadosz - Haładyj objęła kierownictwo nad pracami ochrony cmentarzy i kapliczek przydrożnych.
W 1997 roku odrestaurowano cmentarz w Żydowskiem. Następnie
w miejscowościach tj.: Ciechania, Rozstajne, Nieznajowa i Świeżowa Ruska.
        Dyrektor MPM - Jan Szafrański powiedział: „pamięć o tych, którzy tu żyli, żenili się i umierali, nakazuje nam dbać o resztki zachowanej kultury".

6. Święta łemkowskie
1. Obrzędy doroczne

        Juliusz Cezar w 46 roku p.n.e. wprowadził kalendarz juliański. Rok według takiego kalendarza ma 365 dni i 6 godzin. Co cztery lata dodawano w lutym jeden dzień. Rok zwrotnikowy (rzeczywisty) to 365 dni, 5 godzin, 38 minut i 14 sekund. W ciągu 128 lat powstała strata pełnej doby. W wieku XIII był spóźniony 7 dób, a w XVI - 9.
W 1576 papież Grzegorz XIII powołał komisję, która opracowała nowy kalendarz. W 1582 papież wydal bullę Inter Gravissimas, w której zalecił opuszczenie 10 dni, bez względu na niedzielę. W związku z tym po 4 X 1582 nastąpił 15 X. Lata oznaczone pełnymi setkami będą przestępnymi, gdy będą się dzielić przez czterysta. Czyli rok w kalendarzu gregoriańskim ma 365 dni,
5 godzin, 49 minut i 2 sekundy. Jest dłuższy od roku zwrotnikowego o 16 sekund, a opóźnienie jednej doby będzie po trzech tysiącach lat. Od 15 X 1582 obowiązuje poprawiony kalendarz. Przyjęto go we Włoszech, Portugalii, Polsce, Francji. W 1583 w południowych Niemczech i Szwajcarii, w 1587 - na Węgrzech, 1700 - w protestanckich Niemczech, 1752 w Anglii, Danii i Holandii, 1753 - w Szwecji, 1873 - w Japonii. W 1918 - w ZSRR i od tego momentu kalendarz juliański jest kalendarzem liturgicznym kościoła wschodniego (w tym grekokatolickiego i prawosławnego). Znaczna część uczonych sądzi, że kalendarz gregoriański przyjął się w Polsce po 1586 roku.

Kalendarz juliański (stary styl)Kalendarz gregoriański (nowy styl)8 XI - św. Michała 21 XI14 XI - św. Filipa 27 XI15 XI - początek Rizdwianoho pistu 28 XI 30 XI - św. Andrzeja 13 XII - św. Łucji 6 XII - św. Michała 19 XII 24 XII - wigilia Rizdwa 6 I - Trzech Króli 25 XII - Boże Narodzenie 7 I 1 I - Nowy Rok14 I 5 I - wigilia Jordanu 18 I6 I - Jordan (Bohojawlenie) 19 I2 II - Matki Boskiej Gromnicznej15 II 25 III - Zwiastowanie NMP 7 IV 23 IV - św. Jerzego 6 V 23 VI - wigilia św. Jana 6 VII 24 VI - św. Jana 7 VII20 VII - św. Ilji 2 VIII6 VIII – spasa 19 VIII 15 VIII - Matki boskiej Zielnej 28 VIII 29 VIII - ścięcie głowy Jana Chrzciciela 10 IX 1 X - Pokrowy Boharodzicyj 14 X 26 X - św. Dymitra 8 XI
Roczny cykl obrzędowy rozpoczynał się około Bożego Narodzenia poprzedzony sześciotygodniowym postem.
Prace w polu były już zakończone i można się było zająć sprawami, które miały zapewnić pomyślność w nadchodzącym roku.
        W okresie poprzedzającym Boże Narodzenie miało miejsce kolędowanie, które jednak nie zawiera elementów chrześcijańskich. Kolędnicy ubierali się
w kożuch odwrócony spodem na wierzch. Twarze zakrywano maskami, w ręku trzymano bicze ze słomy.
        13 grudnia to dzień wróżb. Zwracano uwagę kto rano pierwszy wszedł do izby: jeśli mężczyzna z górnej części wsi - oznaczało nieszczęście (grad, ulewa, ogień), z dolnej części wsi - harmonia, spokój, szczęście. Jeśli weszła kobieta - była to zła wróżba. Dawano jej wówczas do ręki groch i owies, który miała zjeść.
        W dniu św. Andrzeja nie wolno było chodzić w kożuchu bo czyraki pokryłyby ciało.
Do garnka z wodą wkładano tyle gałązek „trześniowych" ile było domowników. Jeśli komuś gałązka zakwitła wróżyło to szczęście. W przeciwnym razie - śmierć.
        Dziewczęta wróżyły o zamążpójściu. Układały na ławie obok siebie dwa pęczki kłaków lnianych, którym nadawały imiona. Następnie je podpalały. Gdy popioły się połączyły, młodzi mieli się pobrać. Liczyły także kołki w płocie. Wróżyły czy mąż będzie stary, młody czy będzie kawalerem czy wdowcem. Wskazywała na to wyliczanka przy ostatnim kołku.
Psu dawały bułki. Pierwszy zjedzony kęs oznaczał, że ta dziewczyna jako pierwsza wyjdzie za mąż. Powszechne było lanie wosku.
        Wigilia Bożego Narodzenia to jeden z ważniejszych dni w roku. Domownicy uważali by nie pominąć jakiegoś nakazu czy zakazu. Dzieci musiały być grzeczne. Starsi unikali kłótni i pracowali sprawnie, aby tak samo szła im praca w przyszłym roku. Ubierano choinki.
Gospodyni zajmowała się przygotowaniem wieczerzy. Duże znaczenie miał chleb pieczony w formie z mąki wszystkich zbóż. W środku bochenka była główka czosnku, a na bokach odciskano kółka. Gdy chleb się piekł kobiety podskakiwały by ładnie wyrósł.
Pieczono także trzy podłużne chleby. W chlebie przeznaczonym dla bydła zapiekano czosnek. Drugi owinięty lnianym przędziwem dla „połaznyka". Trzeci był zapasowy. Najstarsza kobieta zamiatała izbę. Dzieci wówczas ją pytały: „Babciu szczo tut zamiatajetie? Wsije złe, błahi (pchły), blisznici (robaki), kukiel (kąkol) i sniten z pszenyci, szob, na nastupnyj rik toho nie buło - odpowiadała".
Gdy zapadał zmierzch wszyscy szli nad rzekę boso, aby się umyć w bieżącej wodzie. Zapewniało to zdrowie. Gospodarz dzielił się z bydłem chlebem
i czosnkiem (żeby było zdrowe).
Na stole było siano, ziarno i len. Przygotowany stół nakrywano białym obrusem, na którym leżał chleb i garnuszek z pszenicą lub jęczmieniem z wetknętą świecą. Po zgaszeniu świecy wróżono z dymu. Jeśli dym szedł do góry wróżył wesele, do pieca - chrzest, do drzwi - śmierć. Dookoła stołu układano łyżki drewniane. Pozostawiano tyle wolnych miejsc przy stole, ilu zmarłych było w rodzinie.
Opłatek na Łemkowszczyźnie nie był znany. Dzielono się bułeczkami. Do wieczerzy siadano, gdy ukazała się pierwsza gwiazdka na niebie. Spożywano czosnek z chlebem i podawano kieliszek wódki. Potrawy jedzono z jednej miski. Potraw powinno być dwanaście. Jako pierwszą były grzyby z chlebem, następnie żur owsiany z ziemniakami, pierogi z kapustą, gotowana kapusta, groch, bób, fasolę, kasza jęczmienna z suszonymi gruszkami, kluski z miodem i makiem, kompot z suszek, małe drożdżowe bułeczki, barszcz czerwony z ziemniakami lub uszkami z grzybów.
Po zakończeniu kolacji nie zbierano niczego ze stołu. Wierzono, że w nocy będą posilać się dusze zmarłych.
        Ludność łemkowska dzień Bożego Narodzenia czci uroczyście. To dzień szacunku i pokoju. Poza mszą w cerkwi dzień spędzano w gronie własnej rodziny. Nie sprzątali i nie gotowali w tym dniu. Jedzono potrawy pozostałe z dnia poprzedniego. Nie wolno było się położyć spać z tego względu, że woda mogła zalać siano a ziemniaki zarosłyby chwastami.
        Sobór Najświętszej Bogarodzicy (26 XII / 8 I) - to drugi dzień świąt.
W nabożeństwach podkreśla się macierzyństwo NMP. W tym dniu można było się odwiedzać. Rano zamiatano izbę a przy wyrzucaniu śmieci panna krzyczała, po to, by wywołać echo i poznać, z której strony przyjdzie narzeczony. Panna wnosiła do chyży drewna. Ich ilość oznaczała zamążpójście tzn. parzysta ilość wskazywała, że ślub będzie w danym roku.
        W trzeci dzień Bożego Narodzenia czci się pamięć św. Szczepana. Odprawiane są nieszpory, które podkreślają jego męczeńską śmierć. Dzień ten łączy się z poświęceniem owsa i obsypywaniem nim.
Urządzano zabawę z muzyką i tańcami.
        Obrzędy noworoczne były skromne. Powtarza się mycie w wodzie. Domownicy izbę obsypywali owsem, a ich kolędnicy ziarnem, którzy przychodzili
z życzeniami. W niektórych wsiach w Nowy Rok na strych wynoszono snop wigilijny. Kłosy z niego wplatano do wianuszka ślubnego panny młodej. Jedzono chleb położony na stół w dzień wigilijny.
        Popularnym świętem zachowanym aż do dziś jest chrzest czyli wigilia święta Jordanu. Święto to jest poprzedzone wigilią, która jest prawie dokładnym powtórzeniem wigilii bożonarodzeniowej. Również obowiązywał post, mycie
w rzece, wróżono.
Gospodyni przygotowywała wieczerzę z podobnymi potrawami. Stół był przygotowany podobnie z tą różnicą, że nie wzywano zmarłych dusz i nie zostawiano dla nich łyżek ani miejsca. Po wsi chodzili również kolędnicy z życzeniami.
W dzień „Bohojawlenia" o 6-ej rano cała rodzina udawała się do cerkwi. Stąd z zapalonymi świecami i chorągwiami wychodziła nad rzekę procesja. Ksiądz święcił wodę i zanurzał drewniany krzyż wraz z „trijcię" (potrójny świecznik). Od momentu poświęcenia woda stawała się wodą jordańską.
Na święto Jordana pop chodził po wsi i zbierał kolędę. Od Rizdwa do Jordana odwiedzali domy kolędnicy z kozą, turoniem, królowie z gwiazdą.
        15 lutego nowego stylu jest święto Matki Boskiej Gromnicznej (zwane Stritenje). Święcono gromnice, które daje się do ręki człowiekowi umierającemu
i świeci podczas burzy. Według przesądów mówiono, że jeśli w ten dzień wisiały długie sople lodu - len będzie wysoki.
        Masnyci (zapusty) to ostatni tydzień przed Wielkim Postem. Zapusty kończyła „fedorowycia" - był to już dzień, w którym obowiązywał ścisły post.
W przeddzień kobiety spotykały się w karczmie, gdzie piły wódkę i tańczyły.
        7 IV obchodzą Zwiastowanie Najświętszej Marii Pannie.
        Początek okresu wielkanocnego przypada na pierwszą niedzielę po wiosennej pełni księżyca, po zrównaniu wiosennym ustalonym na 21 marca. Święto to nie może poprzedzać żydowskiej Paschy.
        Niedziela Palmowa („Kwitna Nedila") rozpoczyna Wielki Tydzień. Święcono palmy wykonane z gałązek wierzby z baziami i z jałowca. Patyczki z palm palono podczas burzy.
Palma to symbol budzącej się do życia po zimowym śnie roślinności. Według wierzeń posiadała siły witalne.
        W Wielkim Tygodniu ważnym dniem był czwartek, „wówczas to bowiem dusze zmarłych błąkają się po świecie, otwierają się groby i wilcze jamy, a także podziemne skarby, jakie można widzieć w postaci błędnych ogników lub przesypujących się pieniędzy. Łemkowie odwiedzali wtedy groby, zaś ksiądz odprawiał na cmentarzu „parastas", za dusze zmarłych. W cerkwi po zachodzie słońca odbywał się tzw. „strast", w czasie którego ksiądz czytał 12 razy ewangelię".
        W wielki Czwartek palono ogniska na pamiątkę, że w tym dniu powiesił się Judasz. Z tych ognisk przynosili płonące głownie, którymi zapalali w domu nowy ogień.
W cerkwi dzwony milkły. Zastępowały je klekotki. Starsi mężczyźni od czwartku po zachodzie słońca nie przyjmowali do niedzieli posiłków.
Od czwartku kobiety malowały pisanki, którymi dzielono się podczas składania życzeń. Dziewczęta wykupywały się nimi w drugi dzień świąt od oblewania wodą.
W Wielki Piątek niedaleko cerkwi rozpalano duże ognisko, przy którym stała warta do niedzieli.
W Wielką Sobotę kobiety przynosiły do cerkwi potrawy do święcenia. Święcono wędliny, pisanki chleb i chrzan. Wracając obchodzili dom trzy razy od prawej do lewej strony.
        Dzień „światoho Jury" (św. Jerzego) wiązano z aktywnością czarownic, które powodują, że krowy tracą mleko. To tradycyjny dzień pierwszego wypędu bydła na paszę.
Popularny w tym dniu był odpust w Jurowcach koło Sanoka.
        Zielone Święta, zwane przez Łemków „Rusala" obchodzono jako święto wiosny. Zdobiono chyże leszczyną. Odbywała się procesja obchodzenia pól
z księdzem i chorągwiami. Było to również święto pasterzy. Palili „watry", śpiewali, przyozdabiali bydło lipą, jedli jajecznicę i popijali alkohol.
        Dzień świętego Jana (Sobitka, Kupała) obchodzono podobnie jak święto Rusala. Zbierano zioła: rumianek, mech, łopuch, babkę, lipę, dziurawiec. Aby przygotować sobótkę suszono jałowce i jedlinę. Ustawiano wysoki na kilka metrów stos. Podczas palenia sobótki śpiewano i tańczono.
        Obrzędy sobótkowe zamykały cykl obrzędów wiosennych. Czas ten był wypełniony pracą. Nie było tu ważnych świąt z wyjątkiem św. Ilji 20 lipca.
W dniu tym nie wolno było prać. 6 sierpnia był „spasowy deń" - połowa dwutygodniowego postu przed Matką Boską Zielną.
W „spasa" w cerkwii święci się owoce. Od tego dnia mogą je jeść kobiety karmiące.
         W sierpniu na Matkę Boską Zielną (Uspenje Boharodzicy) jest znowu święto pasterzy. Otrzymywali gomółki sera z miętą i urządzali zabawy. Święcono zioła lecznicze.
        29 VIII (starego stylu) obchodzi się ścięcie głowy św. Jana Chrzciciela (Błahosik). Wówczas obowiązuje zakaz prania.
        Święto Matki Boskiej Pokrowy wypada 1 X. Pasiono bydło cały dzień, ale nie dojono „bo Matka Boska brała mleko Jezuskowi".
        Dzień św. Dymitra Sołońskiego obchodzony jest jako święto zmarłych.
W cerkwi odprawiano parastas i wypominki za zmarłych. Wierzono, że dusze błąkają się po świecie i nocą przychodzą do cerkwi na modlitwy. Święto to jest obchodzone 26 X starego stylu.
Łemkowie z łatwością zaadaptowali święta polskie. Należą do nich święta państwowe i międzynarodowe: 1 Maja i 22 Lipca.
        Istotny był czas rozpoczynania prac w gospodarstwie. Nie należało ich rozpoczynać w poniedziałek ani w sobotę. W piątki nie robiono masła, nie pieczono chleba i nie przyorywano rozrzuconego po roli obornika. Jeśli krowy nie miały mleka należało przyprowadzić do domu czarownicę. Najlepszym sposobem na ściągnięcie jej do chaty było gotowanie podczas mszy 9 szpilek metalowych, 9 z jałowca i kości z cmentarza. Czarownica powinna coś podarować rodzinie.
Pranie robiono we wtorek. Pola orano także we wtorki, ale w tym samym dniu nie wolno było siać. W dniu orki nie należało się myć i czesać, nie można było sprzątać i malować izby. Gdy rozpoczynano orkę nie wolno było nic pożyczać.
        Rok obrzędowy Łemków ma wiele wspólnych elementów z ludnością polską. Zachował się kult zmarłych, czczenie ognia i wody, zielonej gałęzi, księżyca i słońca.

2. Od Rusal do Jana

        Od kilku lat odbywa się w Zyndranowej cykl imprez o charakterze kulturalno - religijnym, nawiązujący do łemkowskiej ludowej tradycji. Jest to święto „Od Rusal do Jana" czyli „Od Zielonych Świątek do Świętego Jana".
        „Rusalia, Dnie Rusawne, to nazwa dwóch dni poprzedzające Zielone Święta, czyli uroczystości Zesłania Ducha Świętego w kościele wschodnim".
        Okres Zielonych Świąt uważany jest za porę działalności złych mocy, ale to także czas gdy zakwita paproć, zioła nabierają czarodziejskiej mocy a człowiek może nawiązać kontakt z duchami.
        Święto Rusalia swoimi początkami sięga okresu sprzed Chrztu Rusi. Związane było z tworzeniem się na Dukielszczyźnie pierwszych osiedli: stanowiło okazję do nawiązania kontaktów między mieszkańcami rozrzuconych wśród wzgórz wsi.
        „W Karpatach Wschodnich Rusalia są ponadto świętem pasterskim,
a właściwie okresem, kiedy przy pomocy odpowiednich zabiegów magicznych właściciele i opiekunowie stada starali się zapewnić mu płodność, zdrowie, bezpieczeństwo".
        W piątkowy wieczór gospodarz wraz z pasterzami zabezpieczali pastwisko i stada przed czarownicami. W nocy z piątku na sobotę pasterze palili ogniska na pastwiskach i pilnowali by nic złego nie stało się bydłu. Według wierzeń czarownice odbierały krowom mleko czy sprowadzały na nie choroby. Z kolei gospodarze na drzwiach stajni rysowali krzyż. Przed progiem rozrzucano mak wypowiadając przy tym odpowiednie zaklęcie. Czarownica chcąc dostać się do środka musiała pozbierać mak.
        „Aby sezon wypasowy przebiegał pomyślnie, bydło miało dużo mleka, było zdrowe i dorodne, w sobotę po południu pasterze wypędzali je na pastwisko, na którym do tej pory jeszcze nie pasiono. Znajdująca się tu obfitość paszy nie niszczonej od wiosny miała symbolizować obfitość paszy w ogóle, podobnie jak syte w tym dniu bydło zapowiadało sytość stada przez całe lata". W trakcie wypasu pasterze pletli wieńce z traw i kwiatów (przeważnie były to zioła lecznicze i chroniły przed czarami). Uplecionymi stroikami przyozdabiano zwierzęta
i pędzono do zagrody właściciela. Ceremonii towarzyszyły pieśni, a dzień kończyła zabawa.
        W sobotę pasterze, chłopcy i dziewczęta palili ogniska. Młodzież popisywała się zręcznością przeskakując przez ogień. Jeżeli dziewczyna nie przeskoczyła i wpadła do ognia uważana była za czarownicę. Młode kobiety we włosy wplatały „lypnyk" - roślinę o lepkich łodygach i liściach - co miało spowodować powodzenie u płci przeciwnej.
        W niedzielę wszyscy udawali się do cerkwi na nabożeństwo. Jeśli jakaś kobieta nie brała udziału w procesji uznawana była za czarownicę.
        Dla większości uczestników to sentymentalna podróż do lat dzieciństwa
i młodości. Łemkowie mieszkający w Polsce jadą nawet po kilkaset kilometrów, by pobyć przez kilka godzin na ziemi ojców, pomodlić się na cmentarzu
i w cerkwi, przywołać w pamięci wspomnienia z lat dziecinnych.
        Na święto przyjeżdżają dzieci i wnukowie dawnych mieszkańców wsi, wysiedlonych w ramach akcji „Wisła" na ziemie zachodnie i północne. Dla młodych jest to swoista pielgrzymka do miejsc uświęconych tradycją przodków.
Powroty do korzeni, utożsamianie się z przeszłością to dla starszych nostalgia
i zarazem kojenie rozdartej duszy.
         Przyjeżdżają nie tylko z Polski, ale i Ukrainy, Czech, Słowacji, USA
i Kanady.
        Podczas takich spotkań odbywa się prezentowanie dorobku artystycznego zespołów kultywujących tradycje łemkowskie.
        Takie spotkania zbliżają Łemków, przypominają o ich rodowodzie,
o korzeniach, ale też pokazują Polakom, że Łemkowie istnieją, że mają swoją kulturę, swój język - mowę, ale i swój dorobek naukowy i kulturowy.

3. Olchowskie Kermesze

        Pierwszy Kermesz odbył się w 1991 roku w Olchowcu* koło Dukli.
„Kermesz to impreza twórcza, zbliżająca ludzi bez względu na pochodzenie, status społeczny, wyznawaną religie. Kermesz ma swoich przyjaciół, którzy odwiedzają nas co roku. Łemkowska uroczystość jest okazją do dzielenia się kulturą, docieraniem do ludzkich serc".
Wg Księdza Juliusza Krawieckiego (organizatora imprez, inicjatora życia społecznego oraz proboszcza parafii greckokatolickiej w Olchowcu) Kermesz nie jest zwykłym odpustem, gdzie ludzie przychodzą i oglądają.
        W Kermeszu ważne są elementy duchowe: modlitwa, odpust, spotkania ludzi. To także szansa na uratowanie tego, co ginie - kultury, dziedzictwa kulturowego.
        Punktem kulminacyjnym jest niedzielna msza i liturgia odpustowa. W sobotę natomiast jest uroczysta „weczeria" w cerkwi.
        Towarzyszą także temu świętu imprezy o charakterze ludycznym,
kultywujące sztukę i mentalność kulturową Łemków.
Imprezom kermeszowym towarzyszą występy kapel ludowych z Polski, Słowacji i Ukrainy.
Jest to okazja do spotkania się ludzi zafascynowanych kulturą i sztuką cerkiewną.
„Historię musimy tworzyć teraz nie dla przeszłości, ale dla przyszłości, nie po to żeby budować skanseny i odgradzać się, ale żeby Polska była Rzeczpospolitą narodów. Trudno jest być mniejszością w tym kraju, ale to cudowne, że człowiek szanuje swoją tradycję".

4. Watra łemkowska

        „Jednym z najbardziej znanych i spektakularnych przejawów zachowań kulturowych Łemków jest „Łemkowska Watra". Wszelkie próby analizy tego zjawiska podążają dwoma torami. Pierwszy z nich, najbardziej oczywisty, związany jest z przedstawieniem „Watry" jako imprezy folklorystycznej, wydarzenia kulturowego. Drugi kierunek rozważań jest bardziej skomplikowany (...), nazwać go można próbą wydobycia etnicznych wartości tego festiwalu".
        Twórcy „Watry" dążyli do kultywowania tradycji artystycznych wspólnoty. Rozpoczęto pierwsze próby zorganizowania życia kulturalnego Łemków powracających po przesiedleniach. W 60-ych latach były pierwsze występy artystyczne. Organizowali życie kulturalne i społeczne tym Łemkom, którzy wracali na tereny Łemkowszczyzny.
Od 1983 roku liczba osób przybywających na „Watrę" rośnie. Organizatorem „Watry" jest Komitet, który organizuje występy zespołów regionalnych, konkursy kulturalne. Impreza ta ma swoją gazetę „Watra".
„Watra" jako impreza folklorystyczna pozwala powstającym grupom artystycznym zaprezentować się przed publicznością. Jedni o „Watrze" mówią jako
o miejscu śpiewów przy ognisku, inni akcentują możliwość kultywowania tradycji łemkowskiej, podkreślają możliwość zgromadzenia tysięcy Łemków w jed-nym miejscu, możliwość prowadzenia rozmów w języku ojczystym. „Watra" pełni ważną rolę w procesie integracyjnym Łemków. Jest propagatorem kultury łemkowskiej poza grupą. Dla starszych to szkoła tradycji wspólnoty. Około 90 % Łemków bierze udział w „Watrze".
        „Jest to spotkanie Łemków - okazja do zwiedzenia kraju naszych ojców. Łemkowie w rozproszeniu, chcąc nie chcąc wynaradawiają się. Znamy takie przypadki, że łemkowska watra robi dla nich tak wiele, że odwraca ten proces. Na poprzedniej watrze nie rozmawiali po łemkowsku, a na następnej wielu z nich rozmawia po łemkowsku. Czemu? Bo tam gdzie mieszkają, czasem mieszka jedna lub dwie rodziny. Wiadomo, że jako mniejszość inaczej się czują, nie mają swojej prasy, telewizji, radia ani towarzystwa".
        „Watra" to nie tylko nazwa. Zjazd rozpoczyna się od uroczystego rozpalenia dużego ogniska. Również uroczyste jest jego gaszenie. Przy obu tych czynnościach zespół „Łemkowyna" śpiewa pieśni „Na Łemkowyni, w naszym kraju", nieoficjalny hymn Łemków.
        Pierwsza „Watra" zorganizowana została w lipcu 1983 roku w Czarnem. Trzecia odbyła się w Hańczowej. W 1986 rozpalono „Watrę"
w Bartnem. Następne odbywały się w Żdyni.
        „W łemkowskiej odmianie nazwy Zdynia (Żdynia znaczy „czekaj ma mnie") jest jakiś symbol. Czekaj przy ognisku, ogrzej się miłością do współziomków, zadumaj nad losem tego narodu. Nie zapominaj, że jesteś Łemkiem, członkiem grupy etnicznej, narodu, który nie ma swojego państwa, ale ma swój język, kulturę, historię. Temu właśnie służy święto Kultury Łemkowskiej - Watra"
        „Watry" przybierały rozmaite formy. Odbywały się konkursy wiedzy
o historii, kulturze i geografii Łemkowszczyzny. Młodzi ludzie dzięki konkursom stykali się z tradycją swych ojców. Dzięki temu, że program „Watr Łemkowskich" jest różnorodny zaspokaja potrzeby różnorodnych grup jej uczestników. Stwarza możliwość rozmowy w ojczystym języku. Młodzi uświadamiają sobie i doceniają swą odrębność.
        Watra jest świętem, które proponuje oryginalną, autentyczną formułę. Zbudowana jest wokół jądra tradycyjnej kultury łemkowskiej. Podczas rytuałów związanych z obchodami święta udział biorą zespoły pieśni i tańca, chóry i orkiestry oraz grupy rockowe i folkowe. Rola i znaczenie „Watry" wykracza poza kultywowanie tradycyjnego dziedzictwa. Imprezie towarzyszy m.in. spartakiada łemkowska, kiermasz wydawnictw, prezentacja ginących rzemiosł i zawodów, wystawy oraz małe formy teatralne.

7. Zespoły folklorystyczne
1. „Łemkowyna"

        „Łemkowyna" - Reprezentacyjny Zespół Artystyczny Łemków w Polsce powstał w 1969 roku w Żdyni. Kierownikiem muzycznym jest Jarosław Trochanowski* z Bielanki (brat Piotra Trochanowskiego). Mimo przerw i dużych trudności (finansowych i organizacyjnych) działa aż do dziś.
Zespół koncertuje w Polsce, Kanadzie, USA i na Ukrainie. „Łemkowyna" zbiera i opracowuje stare pieśni łemkowskie. Przez wiele lat był to Zespół Pieśni
i Tańca. W 1999 roku zespół organizował wraz z „Ruską Bursą" w Gorlicach „Łemkowski Wieczór Kolęd i Pastorałek". Do znanych utworów wykonywanych przez zespół należą:
1. Tecze woda z Jawora,
2. A tam dołom. Pid obłaczkom,
3. Jak Jem i szow z Lubuwania,

Śpiwanoczki Moi,
Lisom, lisom przy Dołyni,
Kazała mi mama,
małyniaczkom,
Kupiły Mi Mama Krowu,
Hancia pawy,
Kołysanka,
Ja w poły trawiczku zebrała,
Samohonka,
Zrodyły sia terky,
Połetiw bym na kraj świata,
naszy,
Boże okom na Łemkowynie,
pohidim, Tychim nebi.

2. „Serencza"

        „Serencza" po łemkowsku oznacza szczęście. Zespół został założony
w 1997 roku w Gorlicach. „Zespół, wykorzystując stare melodie i teksty łemkowskie, śpiewa i gra w stylu przypominającym folk irlandzki. Ta komplikacja daje oryginalny efekt, doceniony m.in. niedawnym wyróżnieniem w ramach „Sceny Otwartej" na przeglądzie folkowym w Lublinie".
        Zespół brał udział w programie telewizyjnym „Etniczne Klimaty", w którym omawiano problem mniejszości łemkowskiej. W swym dorobku ma nagraną płytę z kolędami łemkowskimi.
        „Serenczę" tworzy dziewięć osób: dwóch Polaków, sześciu Łemków i jeden Polako - Łemko - Ukrainiec. Korbicz Iwona i Drejowicz Anna - wokal; Rajczak Łukasz - sopiłka, flet, drumka, okaryna; Korbicz Eugeniusz - gitara, klarnet, wokal, birnbałn; Dembski Łukasz - perkusja; Trochanowski Damian - wokal, kontrabas, mandolina; Bogoń Mirosław - wokal, akordeon, gitara; Dziubyna Jakub - skrzypce; Korbicz Roman - kierownik zespołu, mandolina, trąbka, kontrabas, wokal.
        12 stycznia br. na Rynku w Krakowie zespół brał udział w koncercie „Etniczne Klimaty" w Wielkiej Orkiestrze Świątecznej Pomocy.

3. „Osławianie"

        Zespól powstał w 1977 roku we wsi Mokre w Beskidzie Niskim. W swym repertuarze „Osławianie" posiadają niezliczoną ilość utworów. Najsłynniejszym jest „Mam ja harnu zahradeczku". Zespół wykonuje również pieśni bojkowskie, polskie oraz ogólnoukraińskie. Koncertowali na Ukrainie, Słowacji, w Kanadzie, USA, Niemczech. Obecnie „Osławianie" są Zespołem Pieśni i Tańca.

8. Organizacje łemkowskie
1. Związek Łemków (Objednania Łemkiw)

Zarejestrowany 30.03.1990 r. w Nowym Sączu. Siedzibą są Gorlice. Celem ZŁ jest opieka nad kulturą łemkowską w Polsce (muzyką, twórczością ludową i folklorem).
Głównymi zadaniami ZŁ są:
- dbanie o rozwój oświaty wśród społeczności łemkowskiej,
- inicjowanie nauczania języka ukraińskiego w szkołach, gdzie żyje łemkowska społeczność,
- organizowanie „Watry".
        Założycielami ZŁ byli dawni działacze UTSK, którzy chcieli połączyć rusnacko - łemkowską orientację z ukraińską. Pierwszy jej przewodniczący pisał: „Związek Łemków będzie opierał się na doświadczeniu działalności byłej Łemkowskiej Sekcji przy byłym Zarządzie Głównym UTSK i byłym Zarządzie Wojewódzkim UTSK".
        „Zwiazek Łemków gromadzi w 29 kołach 485 członków, który uznaje przynależność Łemków do narodu ukraińskiego i pragną zachowywać i rozwijać łemkowską kulturę, tradycję itp. ...".

2. Rusiński Demokratyczny Krąg Łemków „Hospodar"

Powstał w styczniu 1989 roku. Zadaniem RDKŁ jest bronienie praw obywatelskich przesiedleńców z Łemkowszczyzny. Realizuje ideę bezkonfliktowego, ogólnopolskiego, łemkowskiego ruchu - Obywatelskiego Kręgu Łemków. W 1989 roku RDKŁ wystosował list do Prezydenta, Sejmu, Senatu, Rządu i Rzecznika Praw Obywatelskich, w którym domagał się równych praw z Polakami oraz zwrócenia lasów. Od 1993 wydaje kwartalnik „Łemko".

3. Komitet Łemkowski w Uściu Ruskim

Został powołany do życia w 1989 roku a w 1990 zaprzestał swojej działalności. Zorganizował spotkania aktywu łemkowskiego orientacji proukraińskiej z radcą Ministerstwa Kultury do spraw Mniejszości Narodowych, Berdychowską Bogumiłą, senator Kuratowską Zofią, posłem Mokrym Włodzimierzem. KŁ działał we współpracy z Zarządem Głównym ZUwP.

4. Stowarzyszenie „Ruska Bursa" w Gorlicach

        22 XI 1991roku zostało zarejestrowane w Nowym Sączu na podstawie przedwojennego statusu Stowarzyszenia „Ruska Bursa". Przewodniczącym jest Bogdan Gambal.
        „Łemkowie przez wieki mieszkali w górach, dzieci zaś kształcili w dolinach, stąd potrzeba posiadania internatu, w którym mogliby mieszkać uczący się w Gorlicach uczniowie. Taką rolę spełniała „Ruska Bursa".
        W budynku stowarzyszenia odbywają się próby zespołów muzycznych, działa Amatorski Teatr Terka, odbywają się lekcje języka łemkowskiego i okolicznościowe imprezy. To również siedziba zespołu „Łemkowyna".
        „Ruska Bursa" to miejsce, gdzie Łemkowie mogą pielęgnować swą kulturę. Spotkania odbywają się raz w miesiącu. Porusza się na nich tematy dotyczące kultury Łemków.

5. Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Kultury Łemkowskiej

        Stowarzyszenie powstało w 1995 roku w Zyndranowej. Jego głównym celem jest opieka nad Muzeum Kultury Łemkowskiej oraz działalność kulturalna (spotkania na pograniczu kultur „Od Rusal do Jana"). Wydaje kwartalnik „Zahoroda".

9. Środki masowego przekazu
1. „Zahoroda"

        Kwartalnik „Zahoroda" ukazuje się od 1994 roku, dzięki działaniom Rady na Rzecz Rozwoju Muzeum Kultury Łemkowskiej oraz dotacjom Ministerstwa Kultury i Sztuki od 1996 roku.
Początkowo wydawany był w Krynicy, gdzie wyszło dziewięć pierwszych numerów. Dzięki staraniom Rady kolejne numery powstawały w Zyndranowej. Zahoroda a po polsku zagroda prezentuje dorobek kultury Łemków i wyniki badań historyczno - etnograficznych. „Zagroda to tytuł zrozumiały dla każdego, trzymający się ziemi, odwołujący się do dziedzictwa. Bo zagroda - to z jednej strony kategoria chłopskiego stanu posiadania, z drugiej zaś przestrzeń wyodrębniona z chaosu - wygrodzona właśnie. To także miejsce, gdzie wszystko co w obrębie płotu, ma swojego właściciela, użytkownika opiekuna i kustosza. Gdzie każdy przedmiot ma swoją nazwę, funkcję i historię, gdzie zauważą, gdy go nagle zabraknie. Gdzie wreszcie w naturalny sposób gromadzi się wszystko i nastawia, pokolenia przychodzą po sobie, a zagroda trwa, chroniąc w swym transcendentalnym wnętrzu rzeczy wielkie i małe. Bo zagroda to prawdziwy kulturowy kosmos...".
        W egzemplarzach „Zahorody" zamieszczane są informacje o życiu społecznym i kulturalnym Łemków. Jest poezja, proza, kącik humoru czy wspomnienia. Można przeczytać o stanie obiektów sakralnych, o ich historii, opisach dawnych i obecnych wsi, o ochronie zabytków czy rzemiośle.
Większość artykułów napisana jest w języku łemkowskim i ukraińskim, ale pojawiają się również publikacje w języku polskim.

2. „Besida"

Dwumiesięcznik Zarządu Głównego Stowarzyszenia Łemków „Besida" ukazuje się od 1989 roku w Krynicy. Redaktorem naczelnym jest Piotr Trochanowski. Pismo redaguje Helena Duć - Fajfer, Andrzej Kopcza. Czasopismo dotowane jest przez MKiDN.
W egzemplarzach „Besidy" zamieszczane są informacje o regionie, świętach, twórcach, sposobie życia Łemków. Jest satyra, myśli, rozrywka i listy do redakcji. Większość artykułów zamieszczonych w piśmie jest w języku łemkowskim, ale pojawiają się również po polsku.

3. Media elektroniczne

        Najnowszym nośnikiem wiedzy, informacji o Łemkach stał się internet. Strony „www" zawierają bardzo dużą ilość informacji dotyczących tej grupy etnicznej. Odwiedzający te strony może zapoznać się z rysem etnograficznym, dziejami i historią Łemkowszczyzny. Zawarte są informacje dotyczące kultury materialnej i duchowej. Znajdują się również mapy Łemkowszczyzny oraz prace naukowe. Istnieje możliwość obejrzenia zdjęć oraz odtworzenia plików MP3. Twórcy tych stron zadbali o to, aby strony były dostępne w językach polskim, angielskim i łemkowskim. Dostępne są również Linki odsyłające do innych materiałów zawartych w internecie. Stworzona jest możliwość kontaktu za pomocą poczty elektronicznej (e-mail) z twórcami tych stron.
        Reprezentacyjną stroną ilustrującą obecność Łemków w internecie jest strona www.lemko.org stworzona przez Łemka Waltera Maksimovich'a* mieszkającego w USA.

10. Znani twórcy łemkowscy
1. Nikifor Krynicki

        Nikifor (wł. Epifan Drowniak, 1895-1968) urodził się jako nieślubne dziecko głuchoniemej, biednej kobiety.
        Właściwie co działo się z nim do roku 1947 nie wiadomo. Pewne jest, że malował i zarazem żebrał. Władza miejscowa na zmianę odbierała mu prawo do jednego lub drugiego. Gdy konfiskowano mu obrazy - żebrał - a wtedy dręczyli go żebracy „fachowi". W ramach akcji „Wisła" Nikifor trafia w okolice Szczecina. Świadczy o tym jego malarstwo z tamtego okresu (molo, morze, parasole plażowe). Nie zwracając uwagi na rygory dekretu o wysiedleniu bądź też nie rozumiejąc sytuacji wraca do Krynicy (pieszo, koleją czy „stopem"). Na miejscu spotyka zaledwie kilka rodzin łemkowskich (rodziny etnicznie - mieszane). Staje się więc wędrowcem, mieszka kątem, a z czasem przeistacza się w żebraka.
        Władze nowosądeckie wydały zakaz meldowania Łemków. Nikifor nie mając stałego miejsca zamieszkania zostaje powtórnie wywieziony. Podobno wywożono go trzykrotnie i zawsze wracał. Wysiedlenia, podróże znajdują odbicie w jego twórczości. Tułaczka przyczyniła się do pogorszenia zdrowia a konsekwencją tego była gruźlica.
        „Nikifor stworzył tysiące akwarel. Jest wielkim dlatego, że jest inny, gdyż oglądając jego prace mówimy Nikifory... . Jego malarstwo wypełnia ruska dusza Łemka, asceza zastygła w czasie i postaci, symbolika surowości i ekspresji malarstwa wschodniego. Do bólu doprowadzona doskonałość kolorystyczna stawia jego malarstwo na wyżynach sztuki... . Widzimy na jego obrazkach bogate wnętrza, postaci stworzonych proroków, wille i krynickie biura, stacje kolejowe. Krajobrazy wypełnia beskidzka architektura jak i świat odległych i fantastycznych miast, jakie istniały jedynie w jego wyobraźni...".
        Swoje obrazy podpisywał „Netyfor malarz" lub „Matejko". Jako półanalfabeta opatrywał je napisami pełnymi błędów. Nikifor to artysta prymitywista*. Zmarł we wsi Folusz. Krynica nigdy nie zaakceptowała Nikifora.
A. Kroh pisze w „Dunajcu": nie chciano go pochować w obecnym miejscu, by nie znieważał zacnych, krynickich nieboszczyków".
        W 1994 zostało otworzone muzeum w Krynicy - Muzeum Nikifora - Galeria Sztuki „Romanówka", oddział Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu.
        Zbigniew Wolanin zorganizował jego wystawę. Liczy 215 prac (m.in. modlitewnik ręcznie namalowany przez Nikifora).
        Od władz Krynicy dostał dowód osobisty i paszport na nazwisko Nikifor Krynicki. W dokumentach zapisano fikcyjną datę urodzenia i nieprawdzie imiona rodziców.
        „W jego muzeum w krynicy jest napisane w krótkim życiorysie, iż był Łemkiem. Do niedawna polska krytyka artystyczna uważała go za Polaka".

2. Stefan Telep

        Malarz, zwany „Nikiforem ze Żdyni". Urodził się w 1957 roku w Żdyni. Początkowo zajmował się wyłącznie fotografowaniem, następnie korzenioplastyką. Ostatecznie zajął się malarstwem olejnym. Jego obrazy znane są w Polsce, Niemczech oraz USA.
        W porze letniej w Żdyni prowadzi „Wakacyjną Galeryjkę". Niejednokrotnie uczestniczył w plenerach malarskich. Od 1991 roku należy do Klubu Artystów Plastyków. Swe prace wystawia od około 10 lat. Jest samotnikiem. Mówi się o nim „udoskonalony, ulepszony Nikifor". Tematyką jego prac są głównie krajobrazy łemkowskie, cerkwie, święci kościoła prawosławnego.
        W 2001 roku dostał nagrodę imienia A. Długosza za zestaw prac ukazujących piękno ziemi gorlickiej. Posiada dwie wystawy indywidualne
w Krakowie. Obecnie przebywa na rencie.

3. Teodor Kuziak

        Urodził się w 1926 roku w Bartnem jako szóste i zarazem ostatnie dziecko. Jako mały chłopiec pasł gęsi. Zimą przesiadywał na piecu, gdzie bawił się zabawkami wystruganymi z drewna czy z kory sosnowej. Po ukończeniu sześciu lat, posłano go do szkoły w Bartnem. Pierwsze swe prace wykonał węglem na piecu i białych ścianach.
        „Jak sam mówi: to co działo się w dzieciństwie - było ciekawe. Później nic ciekawego w moim życiu się nie wydarzyło (...) . Wojna, wywiezienie do Rajchu na roboty, później szeregi Czerwonej Armii, i kiedy wróciłem do domu
i trochę wyszedłem z biedy, przyszła akcja „Wisła" i hajda z domu - wysiedlenie z rodzinnej wsi. Z konieczności na „ziemiach odzyskanych" poszedłem do handlu, potem w Rzeszów, żeby być bliżej rodzinnych gór - Łemkowszczyzny.
W Rzeszowie pracowałem przez 26 lat, aż do emerytury..." .
        Teodor Kuziak w swych obrazach przedstawia wizje z dzieciństwa (łemkowskie stroje ludowe, sceny z życia codziennego, architekturę wiejską i sakralną).
        „Malarz naiwny" - ma także drugą pasję - pisanie. Jest humorystą. Pisze w języku łemkowskim opowiadania, kiedyś drukowane w „Naszym Słowie".
Napisał dwie książki „Dawno to były czasy" oraz „Dohasajucza Watra".

4. Grzegorz Pecuch

        Grzegorz Pecuch (rzeźbiarz) urodził się w 1923 roku we wsi Florynka koło Grybowa (na Łemkowszczyżnie). W 1937 roku rozpoczyna naukę zawodu na Ukrainie w Unijowie. Wybuch II wojny światowej zmusił go do powrotu
w swe rodzinne strony. Jednak w 1940 przymusowo zostaje wywieziony do Rzeszy na roboty. Przebywa tam do zakończenia wojny. W 1944 roku wyrzeźbił
z gruszkowego drewna konika z jeźdźcem. Był to jego pierwszy autoportret.
W 1946 roku uczy się rzeźby w Szkole Przemysłu Drzewnego w Zakopanem. Rok później szkoła została przekształcona w Państwowe Liceum Technik Plastycznych. W 1947 roku wysiedlona zostaje jego cała rodzina na Ziemie Odzyskane. Jednak życzliwość profesorów pozwala mu na ukończenie szkoły
i przystąpienie do egzaminu na ASP w Warszawie. W 1956 roku ukończył „ją" pod kierunkiem prof. Mariana Wnuka. W latach 1955 - 1975 został wykładowcą rzeźby w Państwowym Liceum Sztuk Plastycznych im. Antoniego Kenara w Zakopanem.
        Prace swe wystawia od 1957 roku. Uczestniczył w około 100 wystawach zbiorowych w kraju i zagranicą (Węgry, Holandia, Austria, Belgia, Hiszpania, Szwecja, kraje byłego ZSRR, Norwegia, Niemcy, Francja, Bułgaria, Słowacja,
i USA). Miał 26 wystaw indywidualnych.
        11 maja w Wielopolu została uroczyście otwarta wystawa rzeźby Pecucha. Wystawa obejmowała trzydzieści z prawie pięćdziesięciu lat pracy twórcy.
        „Rzeźby Pecucha sięgają swym rodowodem prakorzeni, pogranicza, pogaństwa i chrześcijaństwa, świadomie kształtowane w prymitywne formy posiadają głęboką wymowę kumulowanej prostoty, siły wewnętrznej zamkniętej
w drewnie pozbawionym zbędnych detali, stanowią głęboki związek z przyrodą, z szacunkiem dla niej... . Łączy elementy mityczne ze współczesnością. Pogańskie rysy tkwią niejako w samym drewnie, nadając mu formę, ożywia go... . Uzewnętrzniając z podświadomości kształty znane, staje się „Nikiforem rzeźby" wnosząc do kulturowej skarbnicy wartości cenne, ogólnoludzkie".
        Grzegorz Pecuch otrzymał wyróżnienia i nagrody, w tym MK i Sz, złoty medal z PAP. Grzegorz Dubowski zrealizował film o Grzegorzu Pecuchu.
        Do ważniejszych jego prac należą: „Łemko", „Młodość", „Wernyhora", „Drzewo życia", „Król", „Królewna", „Królewicz", „Zaloty", „Tryzub", „Wiosna", „Pegaz", „Dziewczyna", „Macierzyństwo", „Anioł Stróż", „Pokolenie", „Rodzina", „Książe", „Kapliczka", „św. Olga", „Ukrainka", „Gajowy", „Przed niedzielą', „Kundel", „Kotek", „Jeleń", „Pradziad".
        Ponadto wykonał pomnik pamięci poległych Łemków w II wojnie światowej w Uściu Gorlickim (granit), tron Faraona do filmu „Faraon", popiersia
i płaskorzeźby a w tym: T. Szwczenki, I. Franki, B. Łepkiego.
        „Rzeźby Grzegorza Pecucha to zaczarowany krąg prawd najważniejszych, bo podstawowych; fundamentalnego porządku świata, świętości tradycji, zwyczajów dobrych uczuć. To także kawał dobrej rzeźbiarskiej roboty i tego, co jego dawny uczeń, obecny dyrektor Szkoły Kenara w Zakopanem, Stanisław Cukier nazwał uczciwością do sztuki".

5. Władysław Chylak

        W. Chylak (pseudonim Jeronim Anonim) z Wierchomli Wielkiej urodził się 27 VII 1843, zmarł 25 VI 1893 roku.
        Najważniejszą próbą pióra były: „Weselne zwyczaje Łemków" z 1871
roku i „ Humor Łemków" z 1880.
        Swymi licznymi powieściami i nowelami chciał zbliżyć inteligencję do ludu i usunąć wpływy polskich autorów.
        W powieści „Szubieniczny Wierch" przedstawia gwałty nad łemkowskim ludem. W jego spuściźnie przebija tragiczna dola ludu łemkowskiego.
        Był niewykształcony więc stale zarzucano mu braki językowe oraz braki literackiego języka rosyjskiego.
Okrzyknięty przez Ukraińców moskalofilem. Fakt ten spowodował, że został zapomniany na długie lata.
        Obecnie Ukraińcy propagują Chylaka. Przygotowuje się nowe edycje. Skraca się je i wydobywa z nich antypolskie nastawienie autora.

6. Piotr Trochanowski

        Urodził się w 1947 roku na Ziemiach Zachodnich. Mieszkał w Trzmielowie (powiat lubiński). W 1947 roku przeprowadził się z matką do brata Jarosława do wsi Bielanka. W 1982 roku osiedlił się w Krynicy, gdzie mieszka do dziś.
        Uczył się w technikum budowlanym a następnie wstąpił do seminarium duchownego. Matka zaszczepiła mu wiarę, za którą w latach późniejszych staje się obiektem prześladowań.
        Wiersze pisał jako 16 - letni chłopiec, ale dopiero w 1971 roku debiutował reportażem na łamach „Naszego Słowa".
        Opublikował cztery zbiory wierszy w łemkowskim i polskim języku. Poezja jego zasiliła cztery antologie literackie. Jego dorobek liczy ok. 500 opublikowanych pozycji w 70 czasopismach i wydaniach nieperiodycznych ośmiu krajów. Murianka jest autorem ponad 50 pieśni.
        Przekłada prozę i poezję z języków słowiańskich na łemkowski. Przetłumaczył literaturę polską, serbską, słowacką, kaszubską, serbo - łużycką, białoruską, rosyjską i ukraińską.
Wydał antologię łemkowskiej poezji dla dzieci „Mamko kup mi kniżku". Udało mu się zgromadzić wiersze 29 poetów i bardzo wiele innych utworów
z poezji ludowej na 233 stronnicach.
Przełożył na język polski swój poemat „Tereń kwitnę", który poświęcił osobie św. Maksyma Sandowycza. Napisał pieśni, słowa i muzykę „Kraju mij",
w której jest mowa o wypędzeniu Łemków z Karpat. Opisał swą bibliografię
w języku polskim pt. „Opisać życie".
        Swój pierwszy tomik „Suchy badyl" opublikował w Sądeckiej Oficynie Wydawniczej w 1983 roku. Drugi - „ Jak sokół wodę z kamienia" w 1989 roku. Dwa razy został wybrany Łemkiem Roku. Otrzymał cerkiewną narodę im. Księcia Ostrogskiego oraz literacką nagrodę im. Stanisława Piątaka.
        Trochanowski jest psalmistą, dyrygentem chóru przy cerkwi św. Włodzimierza oraz kompozytorem. Uczy religii i języka łemkowskiego w szkole podstawowej i gimnazjum w Krynicy. Z dziećmi realizuje spektakle teatralne. Jest redaktorem czasopisma „Besida" oraz kalendarzy łemkowskich. Działa
w Stowarzyszeniu „Ruska Bursa" w Gorlicach i Fundacji Wspierania Kultury Łemkowskiej „Rutenika" (Warszawa).
Jak sam mówi „piszę po łemkowsku, bo w każdym innym języku łemkowskie symbole, synonimy i cała obrazowość stają się drewniane. Piszę po łemkowsku, bo w moim odczuciu tylko po łemkowsku sokół naprawdę cierpi z godnością, jodła szumi tęsknotą, a pieśń Szuhaja jest niepowtarzalna. Piszę po łemkowsku, bo brzmi on dla mnie najpiękniej. I dlatego jeszcze, a może przede wszystkim pisze po łemkowsku, że jest to język mojej matki i mojego ojca. Bo jest to język mój i moich dzieci".
        Roch Sulima pisze „(...) Petro Trochanowski jest Łemkiem. Jest z ludu, który w półwieczu minionym po wielokroć heroicznie dowiódł swej wierności.
I wierność własnego ludu on, jego najwybitniejszy poeta, potrafił wyrazić w wielu wierszach, które mają wartość - jak już dzisiaj sądzić nam wolno - nieprzemijającą".


Zakończenie

        Praca prezentuje zagadnienia dotyczące ludności etnicznej - Łemków, ich kulturę, tradycję, sposób życia i powojenne dzieje.
        Głównym celem pracy było przedstawienie kultury Łemków.
Kultura każdego narodu składa się z kultury materialnej i duchowej. Łemkowie na przestrzeni wieków stworzyli własną kulturę. Dowodem na to są następujące fakty:

Mają swój niepowtarzalny styl w budownictwie zarówno świeckim jak
sakralnym;

2) Wykształcili swój styl w stroju ludowym, malarstwie i rzeźbie;

Kultura materialna Łemków jest chroniona przez Muzea Państwowe jak również Społeczne;
Istnieją zwarte enklawy ludności łemkowskiej na terenach dawnej Łemkowszczyzny w Beskidzie Niskim (również we wsiach Ziem Zachodnich);
Posiadają ośrodki skupienia w postaci miejsc kultywowania obrządku wschodniego - prawosławnego lub greckokatolickiego. Jest to akt identyfikacji nie tylko wyznaniowej ale i etnicznej. Przynależność do obrządku wschodniego jest dla członków grupy istotna. Wyznacza przestrzeń wspólnych wartości;
Wyróżnikiem odrębności kultury grupy Łemków jest obecny w żywej mowie - język łemkowski. Język jest oficjalnie nauczany po dziesięcioleciach przerwy, na wszystkich poziomach kształcenia (od szkoły podstawowej do wyższej). Łemkowie skorzystali z możliwości ustawy o szkolnictwie mniejszościowym. Ani jeden punkt edukacyjny, który powstał po roku 1990 nie został zamknięty;

7) Mają swych uczonych i twórców kultury. Wydają pisma łemkowskie;

Folklor przyczynia się do podtrzymania tożsamości narodowej i etnicznej. Wśród Łemków można zaobserwować zainteresowanie autentycznym folklorem;
Mimo, iż na co dzień w życiu Łemków dominuje kultura masowa to wyróżniają się przez udział w kulturze świętowania;
Pamięć o doznanych krzywdach moralnych i materialnych w wyniku akcji

„Wisła" jest żywa i zarazem integruje społeczność łemkowską w Polsce.
Łemkowie poprzez autoidentyfikację dążą do wyraźnego wyodrębnienia się w stosunku do państwa polskiego jak i ukraińskiego.
         Przystępując do pisania pracy postawiłam sobie pytanie: czy i na ile kultura łemkowska jest kulturą żywą? Pytanie to stało się problemem głównym mojej pracy.
Kończąc rozważania podjęte w niniejszej pracy stwierdzam, że kultura Łemków jest kulturą żywą.
        „(...) Łemkowie są różni, jedni czują się odrębną grupą etniczną, inni po prostu góralami z pogranicza polsko - ukraińskiego, jedni są grekokatolikami, drudzy - wyznawcami prawosławia, ale łączy ich z pewnością jedno: miłość do Łemkowszczyzny"1.Summary

Lemki people - shepherd's and agicultural folk adapted to leading farms in difficult mountainous ground, produced through ages of its own history ori
ginal culture, which distincts from cultures of inhabitants of Carpathians.
        Tragedy of Lemki land began during the First World War when about two thousand people were arrested and settled in camp in Talerhof. Final drama of Lemki people brought the Second World War and years after its end. In the years 1945 - 46 compulsory deportation to Soviet Union took place and during the action called "Vistula" they were deported to the west of Poland. Dispersed all over the world and in the country they have never forgotten where their tribe comes from. At present, as they can already acknowledge their own origin and religion they are seeking for confirmation of their own identity. They try to save from extermination their culture, mother - tonque and tradition.
        The origin of Lemki is connected with countries baptised by Byzantium. They adhered to the rites of the Eastern Orthodox Church and, since 1692, Greek Catholic (Uniate) Church, accepting the Roman Pope as the unique head of Catholic Church, yet preserving the old right to the Orthodox liturgy and a separate hierarchy of the Przemyśl diocese. Originally, the union has not been accepted by all Lemki, internal conflicts and fear of latinization could not be avoided.

Bibliografia

1. Beskid Dukielski - przewodnik, Pruszków 1999.

2. Brykowski R., Łemkowska drewniana architektura cerkiewna, Warszawa 1986.

3. Brylak - Załuska M., Do cerkwi, do miasta, na tańce. Tradycyjny strój Łemków - rusińskich górali karpackich, Nowy Sącz 2002.

4. Burszta J., Kultura ludowa - kultura narodowa, Warszawa 1974.

5. Burszta J., Chłopskie źródła kultury, Warszawa 1985.
6. Czajkowski J., Łemkowie w historii i kulturze Karpat, Rzeszów 1992, cz. I.
7. Czajkowski J., Łemkowie w historii i kulturze Karpat, Rzeszów 1992, cz. II.
8. Czajkowski J., Park etnograficzny w Sanoku, Sanok 1992.
9. Czarnowski S., Kultura, Warszawa 1946.
10. Czrnowski S., Kształtowanie się folkloru polskiego. Dzieła, Warszawa 1956,
t. V.
11. Decyzja Rady Towarzystwa Muzealnego z dnia 7 V 2000.

Falkowski J., Pasznycki B., Na pograniczu Łemkowsko - Bojkowskim, War
szawa 1935

13. Filipiak M., Socjologia kultury. Zarys zagadnień, Lublin 1996.
14. Grzesik W., Traczyk T., Od Komańczy do Bartnego, Warszawa 1997.
15. Korespondencja od T. Kuziaka z dnia 24.01.2003.
16. Kwilecki A., Łemkowie. Zagadnienia migracji i asymilacji. Warszawa 1974.
17. Łemkowie i Łemkoznawstwo w Polsce, Kraków 1997, t. V, pod red. A. Zięby.
18. Magocsi P., Rusini Karpaccy, Kanada 1996.

Magury . Informator Krajoznawczego XXV Jubileuszowego Rajdu „Beskid Niski", Warszawa 1989.

20. Maszczak M., Dom Gotycki w Nowym Sączu - przewodnik, Nowy Sącz 2000.
21. Muzea skansenowskie w Polsce, Poznań 1997.
22. Nowak J., Zaginiony świat? Nazywają ich Łemkami, Kraków 2002.
23. Pieradzka K., Na szlakach Łemkowszczyzny, Kraków 1939.
24. Przewodnik Muzeum - Skansenu w Zyndranowej, Krosno 2002.
25. Reinfuss R., Łemkowie (opis etnograficzny), Kraków 1936.
26. Reinfuss R., Śladami Łemków, Warszawa 1990.
27. Reinfuss R., Łemkowie jako grupa etnograficzna, Sanok 1998.
28. Słyś - Janusz E., Nad rzeką Panną. Z działalności społeczności łemkowskiej
w Zyndranowej, Krosno 1998.
29. Sztompka P., Socjologia, Kraków 2002.

Śniażyńska - Stolota E., Stolota F., Katalog zabytków sztuki w Polsce, Warszawa 1977.

31. Wywiad z Teodorem Goczem.
32. Zwoloński J., Merena J., Na Łemkowszczyźnie Florynka (nasze selo), Kosza
lin 1999.

1. (AN), Rzeźby z duszą, „Zahoroda", Zyndranowa 2000, nr 2(25).
2. A.R., Ostoja Łemków, „Nowiny", 1998, nr 93.
3. Bata A., Podzwonne dla Zyndranowej?, „Ziemia Krośnieńska", 1996.
4. Bata A., Wspólnym wysiłkiem, „Zahoroda", Zyndranowa 1996, nr 3-4.
5. Bata A., Półtora roku doświadczeń, „Zahoroda", Zyndranowa 1997, nr 4.
6. BH., „Dziennik Polski" 2001, nr 116.
7. Duć - Fajfer H., Informacja, „Besida", Krynica 2002, nr 1.
8. Drobysz R., Mistrz łemkowskiej literatury, „Gazeta Krakowska",
2002.03.04.

9. Dziadosz E, Ratowanie łemkowskich cmentarzy, „Zahoroda", Zyndranowa, nr 1 (24).

10. Dziubina R., „Besida", Krynica 2001.
11. (EB), Pasma sukcesów ciąg dalszy, „Gazeta Krakowska", 2003.01.07.
12. EWG., Od Rusal do Jana, „Nowiny", 1992, nr 120.
13. Gorczyca A., Koniec kłopotów w Zyndranowej, „Gazeta Wyborcza", 1996, nr
79.
14. Graban W., Dobry pasterz, „Zahoroda", Zyndranowa 1995, nr 2(5).
15. Graban W., Dzieciństwo było ciekawe..., „Zahoroda", Zyndranowa 1994,
nr 2-3.
16. Gryźlak P., „Besida", Krynica 2002.
17. Hućko B., Ślady przeszłości, „Dziennik Polski", 1998, nr 180.
18. Hućko B., W Zyndranowej od Rusal do Jana, „Zahoroda", Zyndranowa
1999, nr 3.
19. (jj)., Święto ciepłego Mikołaja, „Super Nowości", 2001, nr 98.
20. Janicka - Krzywda U., Rusalia, „Zahoroda, Zyndranowa 1994, nr1.
21. „Jezyki obce w szkole", Warszawa 2001, nr 6.
22. Krasowski I., Łemkowskie rzeźbiarstwo ludowe we wsiach Wólka i Bałucian
ka, „Rocznik Rymanowa Zdroju", Rymanów Zdrój 1998, t. IV.
23. Ksenycz A., Uwagi o etnograficznych zainteresowaniach W. Chylaka,
„Zahoroda", Zyndranowa 1998, nr 2(17).
24. Kwilecki A., Współżycie z ludnością polską, „Etnografia Polska", 1970,
t. XIV.
25. Kuś B., Stefan Telep laureatem, „Zahoroda", Zyndranowa 2001, nr 4(31).
26. Luboński P., Co dalej z Zyndranową?, „Zahoroda", Zyndranowa 1999, nr 1.
27. Łopatkiewicz T., O nowym piśmie kulturalnym Łemków, „Zahoroda",
1995, nr 1(4).
28. M.S., Zjechali się Łemkowie, „Nowiny" 2001, nr 98.
29. Michalak J., Wólka - wieś ongiś zapomniana, „Iwonicz Zdrój" 2002, t. V.
30. Molendowicz W., Magister Łemko, „Besida", Krynica 2001, nr 2-4.
31. (olsz), Chce wydać biografię, „Gazeta Krakowska", 2002.02.28.

Ramowy plan pracy zespołu Łemkowyna" na rok 1999, „Zahoroda", Zyndranowa 1999, nr 1(20).
Redakcja tygodnika regionalnego „Nowe Podkarpacie", „Zahoroda", Zyndranowa 1995 nr 2.

34. Reinfuss R., Łemkowie w kulturze górali karpackich, „Płaj", 1997, nr 15.

Reinfuss R., Stan i problematyka badań nad kulturą ludową Łemkowszczyzny, „Etnografia Polska" 1961, t. V.

36. (rob), Nauczanie języka ukraińskiego, „Gazeta Krakowska", 2001.12.27.
37. (rob), Ośrodek kultury, „Gazeta Krakowska", 2001.10.12.
38. (rob), Wiersze i muzyka, „Gazeta Krakowska", 2001.18.28.

Rucka B., W kręgu malarstwa Teodora Kuziaka, „Zahoroda", Zyndranowa 1994, nr 2-3.

40. Sandowycz M., Męczennik za wiarę, „Zahoroda", Zyndranowa 1994, nr 2-3.
41. (ST)., Kermeszowe spotkania Łemków, „Dziennik Polski", 2001, nr 117.
42. Samborski L., Cerkiew w Kwiatoniu, „Zahoroda", Zyndranowa 1995, nr
1(4).
43. Samborski L., Cerkiew w Binczarowej, „Zahoroda", Zyndranowa 1995, nr
3(6).
44. Samborski L., Cerkiew w Bereście, „Zahoroda", Zyndranowa 1995, nr 2(5).

Słyś - Janusz E., Nikifor - Matejko z Krynicy, „Zahoroda", Zyndranowa 1998, nr 1(16).

46. Tulik J., Płaczą Łemkowie za górami, „Gazeta Wyborcza" dodatek „Gazeta
w Rzeszowie", 1993, nr 70.
47. WG., Nikifor - Drowniak, „Zahoroda", Zyndranowa 1995, 1(4).

1. www.bieszczady.online.com
2.www.bieszczady.opus.chelm.pl/dlud.html
3.www.gory.com.pl/pasmagorskie/lemkowie
4.www.dawydk.republika/pl/gorlice/strona/maksym_1
5. www.folk.pl/Zespol/Oslawi.htm
6. www.folk.pl/Zespol/lemkow.htm
7.www.karpaty.edu.pl/teams/lemki/muzyka
8. www.karpaty.edu.pl/teams/lemki/cerkwie.htm
9. www.lemkounion.pl
10. www.lemko.org.pl
11.www.lemko.org/gazeta/lesniak/czekaj.html
12. www.lemko.org/gazeta/lesniak/serencza.htm
13.www.lemko.org/polish/zakorzenienie
14. www.lemko.org/lih/wiktorp
15. www.lemko.org/polish/jaworzno.html
16. www.lemkowiewinteria
17.www.mlodek.republika.pl/lemkowie
18. www.mlodek.republika.pl/swieta
19. www.nowe.panstwo.pl
20. www.nowysacz.pl/muzeum
21. www.pecuch.art.pl
22. www.rzeszow.org.pl
23. www.republika.pl
24. www.republika.pl/hubertusz/religia_roznice.htm
25. www.wiem.onet.pl
26. www.zb.eck.pl

1. Wyznaczniki kultury żywej

Model idealny kultury żywej (normatywny)        Kultura grupy etnicznej Łemków
W literaturze powstają nowe dzieła literackie        +
Powstają dzieła twórczości artystycznej        +
Ośrodki kultury        +
Pielęgnowanie tradycji (kalendarz)        +
Przekaz tradycji        +
Prasa        +
Stowarzyszenia        +

2. Język ojczysty w szkołach podstawowych i zespołach między-szkolnych (wg danych GUS)

Rok szkolny        Język łemkowski        Liczba uczniów
1997/98        4        51
1998/99        4        44
1999/2000        8        66

3. Język ojczysty w gimnazjach i zespołach międzyszkolnych (wg danych GUS)

Rok szkolny        Język łemkowski        Liczba uczniów
1999/2000        2        14        4. Powierzchnia wsi (w km²) na Łemkowszczyźnie w 1931 roku

Nr        Wieś        Powierzchnia
I        II        III
1        Szalchtowa        19,66
2        Jaworki        13,07
3        Czarna Woda        11,08
4        Baiała Woda        11,11
5        Wierchomla Wielka        27,80
6        Wierchomla Mała        11,35
7        Zubrzyk        6,00
8        Zegiestów        14,85
9        Andrzejówka        6,98
10        Milik        11,31
11        Szczawnik        19,32
12        Złockie        11,82
13        Muszyna miasto        24,48
14        Leluchów        9,25
15        Dubne        7,44
16        Wojkowa        10,94
17        Powroźnik        16,68
18        Jastrzębik        9,01
19        Muszynka        13,90
20        Tylicz miasto        27,31
21        Krynica        37,23
22        Słotwiny        37,23
23        Roztoka Wielka        8,20
24        Łosie k. Krynicy        8,69
25        Nowa Wieś        21,96
26        Uhryń        11,77
27        Łabowiec        9,97
28        Roztoka Mała        6,00
29        Baranowiec        5,43
30        Czaczów        4,91
31        Składziste        4,05
32        Maciejowa        7,20
33        Łabowa        13,58
34        Kotów        4,98
35        Kamianna        9,97
36        Berest        11,16
37        Krzyżówka        2,47
38        Mochnaczka Wyżna        12,56
39        Mochnaczka Niżna        13,10
40        Izby        13,97
41        Banica k. Izb        9,11
42        Czyrna k. Piorunki        9,44
43        Piorunka        9,92
44        Polany k. Florynki        8,06
45        Florynka        18,55
46        Binczarowa        13,31
47        Bogusza        13,41
48        Królowa Ruska        11,21
49        Wawrzka        4,13
50        Brunary Niżne        6,86
51        Brunary Wyżne        5,54
52        Jaszkowa        5,05
53        Śnietnica        15,30
54        Czarna k. Brunar        6,65
55        Stawisza        10,58
56        Czertyżne        3,69
57        Ropki        9,35
58        Bieliczna        4,23
59        Blechnarka        9,03
60        Wysowa        20,09
61        Huta Wysowska        -
62        Hańczowa        20,42
63        Uście Gorlickie        25,90
64        Zawada        -
65        Oderne        -
66        Klimkówka        10,15
67        Kunkowa        5,20
68        Łosie k. Ropy        13,07
69        Doliny        -
70        Szklarki        -
71        Bielanka        10,26
72        Owczary/Rychwałd        21,27
73        Leszczyny        6,16
74        Nowica        10,06
75        Przysłup        4,33
76        Smerekowiec        18,63
77        Kwiatoń        6,23
78        Skwirtne        7,86
79        Regetów Niżny        9,82
80        Regetów Wyżny        6,74
81        Zdynia        15,63
82        Łuh        6,07
83        Gładyszów        13,20
84        Wirchne        3,71
85        Pętna        14,55
86        Małastów        8,05
87        Dragaszów        -
88        Pstrążne        3,05
89        Ropica Górna        11,46
90        Wałaskie (lub Wałachy)        -
91        Męcina Wielka        9,36
92        Rozdziele        7,99
93        Wapienne        7,58
94        Bodaki        2,10
95        Przegonina        9,59
96        Bartne        19,74
97        Banica k. Małastowa        5,00
98        Krywe        3,48
99        Jasionka        6,21
100        Wołowiec        16,98
101        Nieznajowa        8,64
102        Czarne k. Nieznajowej        7,55
103        Lipna        5,11
104        Konieczna        8,22
105        Radocyna        9,66
106        Długie k. Radocyny        5,77
107        Rostajne        11,61
108        Wyszowadka        7,56
109        Grab        16,38
110        Ożenna        9,02
111        Ciechania        11,49
112        Żydowskie        14,24
113        Świątkowa Mała        8,00
114        Świątkowa Wielka        18,74
115        Świerzowa Ruska        15,41
116        Pielgrzymka        18,45
117        Folusz        11,75
118        Wola Cieklińska        13,32
119        Bednarka        16,48
120        Kłopotnica        1,44
121        Jaworze        4,73
122        Desznica        7,24
123        Hałbów        4,45
124        Kotań        7,46
125        Krempna        21,90
126        Huta Krempska        21,90
127        Myscowa        27,50
128        Polany k. Krempnej        34,48
129        Huta Polańska        34,48
130        Olchowiec        14,50
131        Ropianka        4,23
132        Hyrowa        10,97
133        Mszana        18,87
134        Smereczne        2,97
135        Wilsznia        6,03
136        Barwinek        11,65
137        Tylawa        18,62
138        Trzciana        10,35
139        Zawadka Rymanowska        20,89
140        Kamionka        7,55
141        Daliowa        18,82
142        Zyndranowa        19,82
143        Czeremcha        11,16
144        Lipowiec        3,65
145        Jaśliska miasto        6,13
146        Posada Jaśliska        14,11
147        Szklary        8,99
148        Królik Wołoski        6,86
149        Bałucianka        3,33
150        Wulka        2,99
151        Deszno        6,04
152        Woltuszowa        7,17
153        Rudawka Rymanowska        2,77
154        Tarnawka        6,06
155        Wisłoczek        15,22
156        Zawoje        4,93
157        Puławy        16,61
158        Wernejówka        16,61
159        Polany Surowiczne        14,60
160        Surowica        10,74
161        Wola Niżna        14,31
162        Rudawka Jaśliska        4,46
163        Jasiel        6,13
164        Moszczaniec        15,70
165        Darów        9,26
166        Wisłok Wielki        60,14
167        Czystohorb        15,54
168        Jawornik        10,58
169        Rzepedź        16,15
170        Szczawna        16,16
171        Turzańsk        19,94
172        Prełuki        9,29
173        Komańcza        18,93
174        Dołżyca        12,77
175        Radoszyce        25,61
176        Duszatyn        15,77
177        Mików        16,01
178        Smolnik k. Łupkowa        28,34
179        Osławica        14,04
180        Łupków        16,39
181        Zubeńsko        10,94
182        Wola Michowa        22,54
183        Balnica        17,66
184        Maniów        14,53
185        Szczerbanówka        9,14
186        Żubracze        16,42
187        Solinka        30,97
188        Wola Wyżna        11,76
Razem km²2136,63

5. Liczba domów i ludzi na Łemkowszczyźnie

Nr        Wieś        Rok 1900        Rok 1931
                Liczba        Liczba
                domów        ludzi        mk/1dom        domów        ludzi        mk/1dom
I        II        III        IV        V        VI        VII        VIII
1        Szlachtowa        159        653        4,1        153        625        4,1
2        Jaworki        156        699        4,5        146        596        4,1
3        Czarna Woda        67        357        5,3        64        325        5,0
4        Biała Woda        122        670        5,5        110        494        4,5
5        Wierchomla Wielka        209        1401        6,7        252        1500        5,9
6        Wierchomla Mała         58        394        6,8        57        368        6,5
7        Zubrzyk         56        332        5,9        61        316        5,2
8        Zegiestów        135        822        6,0        200        1014        5,0
9        Andrzejówka        74        405        5,5        88        481        5,5
10        Milik        120        652        5,4        141        845        6,0
11        Szczawnik        106        609        5,7        117        599        5,1
12        Złockie        96        545        5,7        127        670        5,3
13        Muszyna miasto        433        2572        5,9        566        2979        5,2
14        Leluchów        80        627        5,3        71        440        6,2
15        Dubne        67        326        4,8        56        332        5,9
16        Wojkowa        63        374        8,9        70        439        6,3
17        Powroźnik        140        876        6,2        195        1154        5,9
18        Jastrzębik        74        453        6,1        87        519        6,0
19        Muszynka        116        544        4,7        113        681        6,0
20        Tylicz miasto        255        1293        5,0        302        1623        5,4
21        Krynica        382        2382        6,2        415        3254        7,8
22         Słotwiny        90        631        7,0        415        3254        7,8
23        Roztoka Wielka        75        436        5,8        82        505        6,1
24        Łosie k. Krynicy        43        292        6,8        45        308        6,8
25        Nowa Wieś        163        978        6,0        173        1117        6,5
26        Uhryń        76        527        6,9        77        530        6,9
27        Łabowiec        44        293        6,6        62        308        5,0
28        Roztoka Mała        23        159        6,9        24        104        4,3
29        Baranowiec        29        184        6,3        30        173        5,7
30        Czaczów        46        326        7,0        58        403        6,9
31        Składziste        44        263        6,0        46        287        6,2
32        Maciejowa        68        432        6,3        70        417        5,9
33        Łabowa        153        977        6,4        199        1128        5,7
34        Kotów        42        246        5,8        44        265        6,0
35        Kamianna        81        402        5,0        71        408        5,7
36        Berest        98        545        5,5        98        604        6,1
37        Krzyżówka        34        196        5,7        40        226        5,6
38        Mochnaczka Wyżna        97        492        5,0        108        622        5,7
39        Mochnaczka Niżna        125        680        5,4        130        795        6,1
40        Izby        109        641        5,9        108        648        6,0
41        Banica k. Izb        75        466        6,2        86        514        6,0
42        Czyrna k. Piorunki        88        540        6,1        90        556        6,2
43        Piorunka        70        437        6,2        91        510        5,6
44        Polany k. Florynki        57        349        6,1        60        419        7,0
45        Florynka        188        1107        5,9        186        1124        6,0
46        Binczarowa        129        756        5,8        114        679        5,9
47        Bogusza         97        613        6,3        107        609        5,7
48        Królowa Ruska        106        681        6,4        114        769        6,7
49        Wawrzka        55        317        5,7        55        345        6,3
50        Brunary Niżne        80        457        5,7        79        459        5,8
51        Brunary Wyżne        65        361        5,5        64        397        6,2
52        Jaszkowa        46        273        5,9        49        305        6,2
53        Śnietnica        122        779        6,4        134        832        6,2
54        Czarna k. Brunar        82        454        5,5        71        457        6,4
55        Stawisza        90        545        6,0        84        526        6,2
56        Czertyżne        26        167        6,4        25        170        6,8
57        Ropki        60        366        6,1        63        385        6,1
58        Bieliczna        32        211        6,6        33        205        6,2
59        Blechnarka        77        344        4,5        78        401        5,1
60        Wysowa         143        865        5,0        177        921        5,2
61        Huta Wysowska        -        -        -        -        -        -
62        Hańczowa        149        941        6,3        137        779        5,7
63        Uście Gorlickie        124        788        6,3        171        1040        6,0
64        Zawada        -        -        -        -        -        -
65        Oderne        -        -        -        -        -        -
66        Klimkówka        100        547        5,5        107        558        5,2
67        Kunkowa        49        277        5,6        43        239        5,5
68        Łosie k. Ropy        203        1097        -        202        1134        5,6
69        Doliny        -        -        -        -        -        -
70        Szklarki        -        -        -        -        -        -
71        Bielanka        88        473        5,4        90        471        5,2
72        Owczary/Rychwałd        171        1031        6,0        171        1042        6,0
73        Leszczyny        63        389        6,2        70        376        5,4
74        Nowica        100        579        5,8        118        704        6,0
75        Przysłup        43        232        5,4        43        232        5,4
76        Smerekowiec        156        787        5,0        150        735        4,9
77        Kwiatoń        46        235        5,1        51        296        5,8
78        Skwirtne        64        371        5,8        66        377        5,7
79        Regetów Niżny        54        299        5,5        60        347        5,8
80        Regetów Wyżny        89        479        5,4        84        420        5,0
81        Zdynia        135        696        5,1        117        651        5,5
82        Łuh        50        239        4,8        44        228        5,2
83        Gładyszów        123        612        5,0        121        606        5,0
84        Wirchne        38        193        5,0        30        182        6,0
85        Pętna        123        648        5,3        109        703        6,4
86        Małastów        78        311        4,0        71        453        6,4
87        Dragaszów        -        -        -        -        -        -
88        Pstrążne        35        193        5,5        38        238        6,2
89        Ropica Górna        119        730        6,1        125        715        5,7
90        Wałaskie (lub Wałachy)        -        -        -        -        -        -
91        Męcina Wielka        120        590        4,9        129        575        4,4
92        Rozdziele        112        596        5,3        134        671        5,0
93        Wapienne        21        109        5,2        23        125        5,4
94        Bodaki        70        380        5,4        91        451        5,0
95        Przegonina        62        366        5,9        82        312        3,8
96        Bartne        157        987        6,3        145        910        6,3
97        Banica k. Mała-stowa        36        232        6,4        41        245        6,,0
98        Krywe        30        185        6,6        34        194        5,7
99        Jasionka        68        314        4,6        50        269        5,4
100        Wołowiec        119        731        6,1        124        725        5,8
101        Nieznajowa        53        226        4,2        60        352        5,9
102        Czarne k. Nieznajowej        66        348        5,3        58        356        6,1
103        Lipna         32        173        5,4        33        171        5,2
104        Konieczna        62        348        5,6        60        350        5,8
105        Radocyna        86        468        5,4        85        455        5,3
106        Długie k. Radocyny        42        226        5,4        39        222        5,7
107        Rostajne        63        366        5,8        53        300        5,6
108        Wyszowadka        51        320        6,3        38        225        5,9
109        Grab         113        646        5,7        108        654        6,0
110        Ożenna        57        369        6,5        55        328        6,0
111        Ciechania        75        453        6,0        65        396        6,1
112        Żydowskie        75        417        5,5        63        679        6,0
113        Świątkowa Mała        43        278        6,5        39        290        7,4
114        Świątkowa Wielka        123        965        7,8        115        759        6,6
115        Świerzowa Ruska        72        455        6,3        64        437        6,8
116        Pielgrzymka        164        934        5,7        200        1077        5,4
117        Folusz        95        566        5,9        100        557        5,6
118        Wola Cieklińska        69        372        6,2        69        392        5,7
119        Bednarka        189        957        5,0        190        914        4,8
120        Kłopotnica        23        148        6,4        23        139        6,0
121        Jaworze        24        143        5,9        23        147        6,4
122        Desznica        88        473        5,4        92        520        5,6
123        Hałbów        44        269        6,1        43        253        5,9
124        Kotań        57        332        5,8        52        316        5,8
125        Krempna        113        678        6,0        117        684        5,8
126         Huta Krempska        113        678        6,0        117        684        5,8
127        Myscowa        240        1126        4,9        237        1219        5,1
128        Polany k. Krempnej        190        1157        6,0        207        1192        5,7
129        Huta Polańska        190        1157        6,0        207        1192        5,7
130        Olchowiec         74        469        6,3        84        481        5,7
131        Ropianka        23        163        7,0        28        194        6,9
132        Hyrowa         102        558        5,5        112        702        6,2
133        Mszana        147        894        6,0        146        866        5,9
134        Smereczne        29        183        6,3        32        207        6,5
135        Wilsznia        36        219        6,0        28        188        6,7
136        Barwinek         80        475        5,9        88        559        6,3
137        Tylawa        139        888        6,4        146        901        6,2
138        Trzciana        95        543        5,7        100        559        5,6
139        Zawadka Rymanowska        184        989        5,4        173        1015        5,7
140        Kamionka        71        376        5,3        63        376        6,0
141        Daliowa        98        596        6,0        95        620        6,5
142        Zyndranowa        142        817        5,7        144        924        6,4
143        Czeremcha        72        418        5,8        70        422        6,0
144        Lipowiec        110        637        5,8        105        604        5,7
145        Jaśliska miasto        164        936        5,7        174        964        5,5
146        Posada Jaśliska        166        925        5,6        166        931        5,6
147        Szklary        75        406        5,4        69        437        6,3
148        Królik Wołoski        46        288        6,2        44        263        6,0
149        Bałucianka        45        256        5,7        45        267        5,9
150        Wulka         34        191        5,6        39        233        6,0
151        Deszno        82        431        5,2        88        504        5,7
152        Woltuszowa        24        163        6,8        28        149        5,3
153        Rudawka Rymanowska        25        156        6,2        38        225        5,9
154        Tarnawka        62        349        5,6        63        374        5,9
155         Wisłoczek        134        796        5,9        116        700        6,0
156        Zawoje        42        254        6,0        43        245        6,4
157        Puławy        97        661        6,8        129        812        6,3
158        Wernejówka        19        115        6,0        129        812        6,3
159        Polany Surowiczne        111        695        6,2        103        679        6,6
160        Surowica        83        532        6,4        78        506        6,5
161        Wola Niżna        99        511        5,1        91        555        6,0
162        Rudawka Jaśliska        25        156        6,2        22        127        5,8
163        Jasiel        61        340        5,6        61        376        6,1
164        Moszczaniec        77        497        6,4        81        536        6,6
165        Darów        37        244        6,6        48        321        6,7
166        Wisłok Wielki        388        2271        5,8        441        2767        6,3
167        Czystohorb        116        759        6,5        124        775        6,0
168        Jawornik        76        476        6,2        77        548        7,1
169        Rzepedź        133        868        6,5        145        963        6,6
170        Szczawna        142        832        5,8        135        863        6,4
171        Turzańsk        99        674        6,8        116        768        6,6
172        Prełuki        55        363        6,6        64        377        5,9
173        Komańcza        147        956        6,5        178        1171        6,6
174        Dołżyca        54        357        6,6        67        418        6,2
175        Radoszyce        154        1111        7,2        172        1122        6,5
176        Duszatyn        27        189        7,0        33        205        6,2
177        Mików        49        332        6,8        50        305        6,1
178        Smolnik k. Łupkowa        166        1131        6,8        172        1116        6,5
179        Osławica        117        876        7,5        133        872        6,5
180        Łupków        111        761        6,8        116        817        7,0
181        Zubeńsko        57        346        6,0        65        398        6,1
182        Wola Michowa        145        1081        7,4         134         918         6,8
183        Balnica        73        472        6,4        78        489        6,3
184        Maniów        81        410        5,0        76        456        6,0
185        Szczerbanówka        29        136        4,7        24        144        6,0
187        Solinka        88        547        6,2,        97        590        6,0
188        Wola Wyżna        53        308        5,8        49        325        6,6

Razem:        16728        98054        5,9        17513        103319        5,9

E-mail: Małgorzata Szumielewicz, Krosno

Local Links:

Return to Lemko Home Page

Document Information Document URL:http://lemko.org/polish/szum.html

Page prepared by Walter Maksimovich
E-mail: walter@lemko.org

LV Productions
c/o Walter Maksimovich
3923 Washington Street,
Kensington MD 20895-3934
USA

Przejawy kultury łemkowskiej w Polsce poludniowo-wschodniej

E-mail: Małgorzata Szumielewicz, Krosno

Local Links:

Przejawy kultury łemkowskiej
w
Polsce poludniowo-wschodniej