Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce cz. I

To pierwsza płyta w radiowej serii „Muzyka źródeł" otwierająca specjalny cykl poświęcony pieśniom i muzyce mniejszości narodowych żyjących obecnie - w roku 1999 - w granicach polskiego państwa. Z wielonarodowej mozaiki charakterystycznej dla I Rzeczypospolitej pozostało nam dziś niewiele, jednak na tyle dużo, by nie podtrzymywać PRL-owskiej tezy o monolityczności narodowej powojennej Polski, i wystarczająco dużo, by mieli do czego nawiązać ci, którym bliskie są tradycje tolerancji, zainteresowania dla innych, inspirowania się odmiennością, tradycje tak obficie owocujące w polskiej kulturze. Na początek wybrano dwie mniejszości słowiańskie, Ukraińców i Białorusinów, obok Niemców najliczniejsze, obie szacowane w granicach 300-400 tysięcy (1), zarazem bliskie nam genetycznie i historycznie. Na płytach następnych znajdą się Niemcy, a także Litwini, Żydzi, Rosjanie (staroobrzędowcy) i inni.
O ile ludność białoruska wciąż zamieszkuje stosunkowo zwarty obszar z centrum w woj. podlaskim, o tyle ludność ukraińska (w tym łemkowska, niezależnie od różnych opcji) została w wyniku akcji „Wisła" (1947) rozproszona i zamieszkuje dziś nie tylko swoje dawne strony ojczyste, obejmujące południowy pas dzisiejszych województw małopolskiego i podkarpackiego oraz pas wschodni woj. lubelskiego, wschodni fragment woj. mazowieckiego (pow. łosicki) i południowy -woj. podlaskiego (zachodnią granicę dialektolodzy zakreślają z grubsza linią łączącą Bielsk Podlaski - Siemiatycze - Parczew;
Łęczną - Krasnystaw - Zamość - Biłgoraj -Leżajsk; Jarosław - Krosno - Gorlice, Szczawnicę; na północy granica gwar ukraińskich sięga Narwi), lecz także przymusowe skupiska na północy i zachodzie Polski. Językoznawcy potrafią jednak dość dokładnie określić regionalną specyfikę ludności ukraińskiej, niezależnie od miejsca jej obecnego zamieszkania. Wybitny znawca problemu, prof. Michał Łesiów, wydziela 6 ukraińskich dialektów w Polsce: łemkowski, bojkowski i nadsański, a dalej na północ - naddnie-strzański (w okolicach Lubaczowa, Narola, Tomaszowa Lubelskiego), chełmski i podlaski. Mają one swoje przedłużenia poza wschodnią granicę Polski, stanowią więc swego rodzaju ukraińskie „kresy zachodnie", odpowiednik polskich „kresów wschodnich";
folklor tych ostatnich znajdzie się na osobnej płycie. Na prezentowanej płycie znajdziemy wszystkie te regionalne odmiany ukraińskiego folkloru, z preferencją dla Łemków, Bojków i Podlasian, oraz wybrane próbki muzycznego folkloru żyjących w Polsce Białorusinów.
Urzeka niezwykła poetyckość „ruskich" (wschodniosiowiańskich) pieśni, zarówno białoruskich, jak ukraińskich. Ich język daleki jest od tego, co Polacy niekiedy kojarzą z mową „chachłacką" (jak się w Polsce wschodniej przyjęto określać potoczną gwarę ukraińską), jest to język dobitny w wyrazie, staranny w doborze stów, krystaliczny w budowie zdania. Język ozdobny i szlachetny, język najprawdziwszej poezji. Zarazem przechowuje on w sobie coś, co tak podziwiali od wieków Polacy kresowi, rozmiłowani w ukraińskich dumach: połączenie realizmu z głębokim liryzmem, przetwarzającym codzienne przedmioty w pełne niedopowiedzianych sensów znaki kultury.
Niezrównane są pod tym względem stare pieśni miłosne i obrzędowe: weselne, kolędowe, wiosenne, które też w podanym zestawie dominują. Paralelizm zjawisk przyrody i przeżyć człowieka przekazuje wizję świata, w której chłopiec i dziewczyna, wrony koń i zielona łąka, łzy i woda w studni pozostają w jakichś intymnych wewnętrznych związkach, składają się na taką całość, że człowiek nie jest w niej izolowany, przeciwnie - jest złączony z całą otaczającą go rzeczywistością. W tym poetyckim, religijno-magicznym obrazie świata sokoły na górejce i „zazulejki" na dolinojce stają się symbolami młodych, tęskniących do siebie, wschodzące słońce jest figurą chłopca idącego z kosą kosić łączkę, matka jest gołębicą.
Porównanie pieśni białoruskich i ukraińskich ujawnia pewną ciekawą różnicę pod względem nasycenia tekstów motywami religijnymi, chrześcijańskimi. Ukraińcy, podobnie jak Polacy, wplatają w swoje kolędy sceny rodzinne (p. 10), eksponują motyw bezdomnego macierzyństwa Maryi (p. 7), z upodobaniem czerpią przy tym z twórczości apokryficznej, legendowej (uzdrowienie bezrękiego dziecka przez Matkę Bożą, p. 10). Ich ludowe kolędy przyjmują formę modlitw o opiekę nad cierpiącymi wiernymi chrześcijanami (p. 7). Kolędy białoruskie tak silnej chrystianizacji nie wykazują. Mają starosłowiański charakter życzeniowo-magiczny.
Miłośnik i znawca folkloru polskiego znajdzie w prezentowanych tu ukraińskich i białoruskich pieśniach wiele motywów uderzająco podobnych do pieśni polskich. Posiadacze wcześniejszych płyt serii „Muzyka źródeł" bez trudu potrafią wskazać dokładne polskie odpowiedniki niektórych utworów, np."szczedraków" Olgi Trochnowskiej z Sabina (p. 9) i „szczodraków" Józefy Albiniak ze Stojeszyna (na płycie „Lubelskie" p. 23);
gospodarskiej kolędy życzącej Olgi Poliwki spod Krynicy (p. 11) i kolęd gospodarskich z lubelskiego (płyta „Lubelskie" p. 25) czy suwalskiego (płyta „Suwalskie i Podlasie"?. 21); konopielek białoruskich (p. 45) i polskich pieśni włóczebnych, znanych od czasów Glogera(3). Rodzi się pytanie, co jest źródłem tych zbieżności: Wspólnota tradycji słowiańskiej? Zapożyczanie tekstów od sąsiadów? Zapewne jedno i drugie. Ale warto zwrócić uwagę na jeden przykład, charakterystyczny dla lat powojennych, mianowicie na przekładanie przez Ukraińców swoich pieśni na język polski. Takie źródło ma jak się zdaje „Nasze wesele" Pauliny Hotyszowej ze Strupina pod Chełmem (4), zawierające polskie wersje pieśni zapisane w XIX wieku przez Kolberga w jego „Chełmskiem" (5) w języku ukraińskim. Śpiewaczką, która taki przekład praktykuje świadomie i na dużą skalę, jest Nina Nikołajuk z Dobrynia Dużego: archaiczna pieśń świętojańska „Oj ty Iwane, Podolane" podaną na naszej płycie w wersji ukraińskiej (p. 30), jest przez nią wykonywana także po polsku ze zmianą incypitu na „Oj ty Janie sobótkowy"16). Sama powiedziała o sobie: „Potrafię wszystkie piosenki tak przerobić, tak to sobie wytalentowałam" (7). Oczywiście znane są też przeróbki w kierunku odwrotnym, z polskiego na ukraiński (8). Całe to zjawisko jest typowe dla pogranicza językowego i kulturowego, a jego efektem są „parateksty" - przekazy równoległe, w dwu językach, wybieranych stosownie do miejsca i okoliczności.
Prof. Jerzy Bartmiński

Nagrania umieszczone na płycie „Mniejszości narodowe i etniczne cz. I" pochodzą z obszaru Łemkowszczyzny, Bojkowszczyzny, Nadsania i Podlasia. W przeważającej liczbie dokonane zostały w 1998 roku.
Większość społeczności ukraińskiej i ukraińskojęzycznej wysiedlono w roku 1947 w ramach akcji „Wisła" na tzw. ziemie odzyskane. Tylko niewielka część powróciła w swe rodzinne strony. Stąd też odtwarzanie tradycji muzycznej regionów dawniej zamieszkałych przez tę ludność jest niezwykle trudne. Rozproszenie, zerwanie więzi społecznych, rodzinnych, wymieszanie ludności z regionów Łemkowszczyzny, Bojkowszczyzny, Nadsania, Chełmszczyzny i Podlasia sprawiło, iż tradycyjna kultura ludowa, pozbawiona naturalnego kontekstu zaczęta stopniowo zanikać. W jej miejsce rozwinął się nurt kultury ponadregionalnej, narodowej. Folklor nadal zajmuje ważne miejsce w podtrzymywaniu tożsamości narodowej i etnicznej, choć najczęściej w stylizowanej, estradowej formie. Natomiast folklor w swej autentycznej postaci zachował się doskonale na obszarze Podlasia wśród ludności bialorusko- i ukraińskojęzycznej.
Szczególne zainteresowanie autentycznym folklorem zaobserwować można wśród Łemków. Zorganizowany przez kierownika zespołu Kyczera z Legnicy Jerzego Starzyńskiego (w 1998 roku) pierwszy konkurs autentycznej muzyki łemkowskiej Z łemkiwskoj studenky, umożliwił nam dotarcie do zamieszkałych w okolicach Legnicy łemkowskich śpiewaczek.

ŁEMKOWIE - Beskid Niski (p. 1-11)

Łemkowie zamieszkiwali dawniej obszar Beskidu Niskiego i Bieszczad, od Popradu na zachodzie po Wielki Dział na wschodzie. Ob- i jęci przesiedleńczą akcją „Wista" w roku 1947 roku, mieszkają dziś na obszarze północnej i zachodniej Polski (część z nich wysiedlona została wcześniej, do roku 1946, na Ukrainę). Według szacunkowych wyliczeń w Polsce mieszka ok. 80 tysięcy Łemków, są to zarówno wyznawcy prawosławia jak i grekokatolicy. Wśród Łemków istnieją różne orientacje tożsamościowe. Niektórzy deklarują swą przynależność wyłącznie do społeczności łemkowskiej, inni uważają się za Ukraińców lub Polaków. Stosunkowo najlepiej zachowała się kultura Łemków tam, gdzie żyją w większych skupiskach: na terenie byłych województw:
zielonogórskiego i legnickiego. Niektórzy z nich powrócili w latach 50-tych w swe rodzinne strony.
Nagrania umieszczone na płycie dokonane zostały wśród wykonawców pochodzących z zachodniej Łemkowszczyzny, z miejscowości: Regietów, Florynka, Binczarowa, Nowa Wieś, Berest, Roztoka k. Krynicy.
Są to przykłady pieśni obrzędowych związanych z weselem i Bożym Narodzeniem oraz pieśni wykonywanych z towarzyszeniem kapeli.
Muzyka Łemków pozostawała pod wpływem trzech tradycji: polskiej, słowackiej i ukraińskiej. Repertuar wokalny w warstwie tonalnej i rytmicznej wykazuje wpływy muzyki instrumentalnej. Rytmika taneczna przeniknęła do repertuaru obrzędowego, wypierając jego najdawniejszą warstwę, pieśni wolnometryczne o wąskim zakresie, bardzo rzadko dziś spotykane. W pieśniach weselnych pojawiają się rytmy krakowiaka (p. 3) i czardasza (p. 4, 5). Typowy dla Łemków jest wielogłosowy śpiew, na płycie reprezentowany przez trzy pieśni w wykonaniu członków jedynej autentycznej kapeli, która zachowała styl gry typowy dla zachodniej Łemkowszczyzny (p. 1, 2, 6). Jej trzon stanowią trzej skrzypkowie, należący do najstarszej generacji łemkowskich muzykantów, którzy grywali na weselach i zabawach jeszcze przed okresem wysiedlenia: Szymon Hopej (zmarły w 1997 roku), Piotr Hojniak i Michał Oleśniewicz. Dwa z prezentowanych nagrań dokonane zostały w roku 1989, zespół działał wówczas jako kapela Dumka z Gromadki (p. 1, 2), a od roku 1991 towarzyszy zespołowi pieśni i tańca Kyczera z Legnicy (p. 6).
Najstarszy typ kapeli łemkowskiej tworzyły skrzypce i basy. Pod wpływem muzyki słowackiej i cygańskiej skład kapeli rozszerzał się o skrzypce sekundujące (kontra), często też zdwajana była obsada pierwszych skrzypiec (husli).
Pieśni związane z okresem Bożego Narodzenia to kolędy i recytacje wykonywane zarówno przez kolędników (p. 9, 11), jak i przebierańców (zwanych Fedorami) chodzących po domach pod koniec postu (p. 8). Umieszczoną na płycie kolędę „ W hłubokij dołyni źwizda sia zjawyła" (p. 10) pod względem muzycznym zaliczyć można do starszej warstwy pieśni, o przemiennym metrum. Ciekawym przykładem jest również pieśń Jak Panna Maryja po świtu chodyła (p. 7) wykonywana w okresie postu oraz przy zmarłym. Jest to apokryf, opisujący historię cudownego uzdrowienia córki kowala przez Pannę Maryję. Pieśni apokryficzne byty dawniej bardzo popularne wśród Łemków, dziś pamiętają je wyłącznie starsze śpiewaczki.

BOJKOWIE - BIESZCZADY (p. 12-21)

Bojkowie to etniczna grupa ukraińska, która do roku 1947 zamieszkiwała w Bieszczadach (na obszarze Polski znajduje się tylko niewielka część tego regionu). Po wysiedleniu Bojkowie żyli w dużym rozproszeniu, co praktycznie uniemożliwiło kontynuowanie tradycyjnej kultury. Do wyjątków zaliczyć można działalność nie istniejącej już kapeli Bobrowiczanie z Bobrownika k. Lidzbarka Warmińskiego. Jej założycielem byt Dymitr Hodowaniec, skrzypek urodzony w 1910 w Bukowsku k. Leska. Pochodził z rodziny muzykantów, na skrzypcach grat ojciec, od którego przejął styl gry i repertuar.
Grywane w tym regionie tańce to przede wszystkim polki, walczyki, kozaczki, kołomyjki, znane w kilkudziesięciu wariantach i tańce charakterystyczne: kryżowaniec, nadier czy obertak. Kapela Bobrowiczanie grata w składzie typowym dla muzyki tego regionu: skrzypce prym (nazywane peredni), skrzypce sekund (kontry) i basy. Często zdwajana była obsada skrzypiec sekundujących.
Szczególnie bogata u Bojków była obrzędowość związana ze świętami Bożego Narodzenia. Przed i po wigilii (Swiatyj Weczir) wróżono dawniej urodzaj i pomyślność w nadchodzącym roku. Święto Jordanu (Wodochreszczenia) poprzedzał szczandryj weczór, który był powtórzeniem wigilijnej wieczerzy. Chodzono wówczas z życzeniami po szczandrowaniu (p. 17).
Bardzo bogatą oprawę miało dawne wesele bojkowskie. Jego cykl rozpoczynało posyłanie swatacza (starosty) do rodziców panny młodej, a kończyło obmywanie młodej pary w rzece w dzień po ślubie. Ważnym elementem wesela było błogosławieństwo, w czasie którego przyszli małżonkowie otrzymywali nasiona, miód czy chleb. Na płycie umieszczono dwie pieśni związane z tym momentem obrzędu, jedną z nich śpiewano wówczas, gdy panna młoda była sierotą (p. 16).
Wszystkie nagrania bojkowskich pieśni dokonane zostały u Rozalii Stoninko pochodzącej z bieszczadzkiej wsi Zawadka, a po wysiedleniu zamieszkałej w Kolonii Rybackiej k. Węgorzowa. Jej repertuar stanowiły pieśni obrzędowe (weselne, żniwne, bożonarodzeniowe), które śpiewała z zachowaniem elementów charakterystycznych dla najstarszej warstwy pieśniowej (archaiczne, wolnometryczne melodie, bogato zdobione). Chętnie śpiewała typowe dla Bojków spiwanoczky (przyśpiewki), sama też układała teksty przyśpiewek i pieśni (wiele o tematyce historycznej).
Nagrania muzyki bojkowskiej, zarówno instrumentalnej jak i wokalnej należą do najstarszych nagrań umieszczonych na tej płycie.

LUDNOŚĆ UKRAIŃSKA Z NADSANIA (p. 22-26)

Określenie Nadsanie obejmuje obszar leżący na północ od dolnego biegu Sanu, między rzeką Strwiąż na południu do okolic Bełżca i Tomaszowa Lubelskiego na północy (gdzie graniczy z Chełmszczyzną). Ludność zamieszkująca ten obszar posługiwała się dwoma rodzajami gwar ukraińskich: nadsańską i naddniestrzańską. Są to w większości greko-katolicy, po przesiedleniu żyjący w dużym rozproszeniu na zachodnich i północnych ziemiach Polski. Nagrania umieszczone na płycie dokonane zostały w 1998 roku w okolicy Węgorzewa, w miejscowościach Budzewo i Rudziszki. Zarówno skrzypek Włodzimierz Nazarowicz, jak i śpiewaczka Anna Błońska pochodzą z okolic Tomaszowa Lubelskiego (Ruda Żurawiecka i Żurawce). Anna Błońska (urodzona w roku 1916) jest jedną z najstarszych śpiewaczek, których nagrania umieszczone zostały na płycie. Pieśni weselne do błogosławieństwa w jej wykonaniu (p. 25, 26a) zachowały elementy dawnego stylu - lamentacyjny rodzaj śpiewu i bogate zdobienie linii melodycznej. Warstwa melodyczno-rytmiczna tych pieśni jest bardzo zbliżona do analogicznego repertuaru polskiego. Są to pieśni będące przykładem dawnego sposobu myślenia muzycznego, pieśni, których warstwa muzyczna warunkowana jest logiką rytualnego tekstu.
W okresie świąt Wielkiej Nocy na przycerkiewnyoh placach, polanach odbywały się spotkania młodzieży, podczas których dziewczęta śpiewały hajiwky. Są to pieśni o tematyce zacech jak warstwa pieśniowa. Najpopularniejszym instrumentem były dawniej skrzypce, a kapelę tworzyło trzech muzykantów (dwóch skrzypków i basista).
Włodzimierz Nazarowicz byt muzykantem weselnym jeszcze przed wysiedleniem ze swoich rodzinnych stron. W swym repertuarze ma grywane tam półeczki, walczyki, zwane niekiedy mazurkami (p. 22), kozaki, kołomyjki (p. 23), a także oberlinksy Na płycie w jego wykonaniu umieszczone zostały melodie szczodrakowe (p. 24), śpiewane przez kolędników w wigilię święta Jordanu (druha kolada). UKRAIŃCY I LUDNOŚĆ UKRAIŃSKO-JĘZYCZNA Z PODLASIA POŁUDNIOWEGO (p 27-32)
Na obszarze Podlasia Południowego zamieszkuje prawosławna społeczność posługująca się dialektem języka ukraińskiego, z której część określa swą przynależność do narodu ukraińskiego lub polskiego, część zaś samookreśla się jako „tutejsi prawosławni".
Wysiedleni oni zostali w roku 1947 w ramach akcji „Wista", niektórzy powrócili po kilku lub kilkunastu latach w swe rodzinne strony. W regionie tym mieszka też ludność ukraińskojęzyczna wyznania rzymskokatolickiego.
Jest to jeden z najbardziej zachowawczych etnomuzycznie regionów, w którym najsilniej rozwinął się i przetrwał (często w archaicznej formie) repertuar wokalny.
Muzyczna tradycja społeczności prawosławnej i katolickiej mówiącej dialektem ukraińskim jest tożsama. Wyjątek stanowi repertuar związany z kalendarzem świąt kościelnych.
U wyznawców prawosławia w wigilię Nowego Roku (dzień św. Wasyla) dziewczęta szły huhotać. Chodziły po domach z życzeniami szczęścia, urodzaju i zdrowia, otrzymując od gospodarzy dary, m.in. kiszkę (kaszankę).
Zarówno w tradycji prawosławnej jak i rzymskokatolickiej w okresie Wielkiego Postu praktykowany byt zwyczaj śpiewania włodarek i swaniek. Są to pieśni, w których często pojawiają się wątki zalotne i miłosne, wątki rychłego zamążpójścia (p. 29). Pieśni o podobnej tematyce wykonywano także w ciągu tygodnia od Niedzieli Wielkanocnej do Przewodniej.
Dużym archaizmem cechują się pieśni wykonywane na św. Piotra i na św. Jana -święto Kupały. Zwyczaje sobótkowe zaczęty stopniowo zanikać wraz z początkiem II wojny światowej. Najstarszy typ pieśni śpiewanych przy ognisku w wigilię św. Jana charakteryzuje się deklamacyjnym stylem (p. 30). Tłumaczona na język polski wersja tej pieśni i typowy repertuar polski tego regionu umieszczone zostały na 9. płycie serii „Muzyka żródeł"- zat. „Suwalskie i Podlasie".
Najbardziej unikatową grupę stanowią pieśni korowajowe, wykonywane podczas przygotowywania ciasta weselnego. Śpiew towarzyszył wszystkim czynnościom: od zagniatania ciasta po wkładanie i wyjmowanie go z pieca (p. 32). Ten najdawniejszy repertuar pieśniowy (m. in. pieśni weselne, wiosenne) wykonują Nina Nikolajuk z Dobry -nia Dużego (p. 30-32) oraz Katarzyna Halina Weremczuk z Dołhobrodów. Jej repertuar jest typowy dla pogranicza Chełmszczyzny i Podlasia (p. 28, 29), podobnie jak wielogłosowy śpiew męski - przykład popularnego na tym obszarze nurtu pieśni lirycznych (p. 27).

UKRAIŃCY, LUDNOŚĆ UKRAIŃSKO -I BIAŁORUSKOJĘZYCZNA Z PODLASIA PÓŁNOCNEGO (p. 33 40)

Stosunek prawosławnych mieszkańców Podlasia do spraw narodowych określić można mianem nominalizmu narodowościowego. Taka postawa (spotykana także na Podlasiu Południowym) cechuje się niezmienną przynależnością do tutejszości oraz zmienną identyfikacją narodową (lub jej brakiem). Zjawisko to występuje na pograniczach o skomplikowanej przeszłości historycznej. Jak pisze Andrzej Sadowski w swej monografii o Białorusinach w Polsce: „ludność wyznania prawosławnego województwa białostockiego ewoluuje w kierunku polskiej, białoruskiej i ukraińskiej świadomości narodowej", a „ukraiński substrat językowy obejmuje zdecydowaną większość ludności traktowanej dotychczas jako białoruska".
Dlatego też zastosowane zostało przez nas kryterium podziału tego obszaru zgodne z wyznaczonym przez badaczy zasięgiem występowania gwar białoruskich (p. 41-45), północnoukraińskich (p. 33, 34, 36) i gwar przejściowych (p. 35, 37-40). Stanisław Glinka, który opierał się przede wszystkim na cechach fonetycznych tych gwar wyznaczył linię rozgraniczającą tereny białoruskojęzyczne od ukraińskojęzycznych mniej więcej na linii rzeki Narew, a także Puszczy Białowieskiej. Władysław Kuraszkiewicz udokumentował, że okolice Puszczy zamieszkuje ludność posługująca się gwarami przejściowymi białorusko-ukraińskimi. Tak szerokie przedstawienie aspektu językowego niezbędne jest w sytuacji, gdy na jednym obszarze zamieszkuje ludność posługująca się tym samym językiem, a przyznająca się do różnych orientacji narodowych (polskiej, białoruskiej i ukraińskiej).
W przypadku słowiańskiego pogranicza kulturowego, a szczególnie biatorusko-ukraińskiego, niemożliwe jest wyodrębnienie odmiennych idiomów muzycznych na podstawie kryteriów obiektywnych (skal, tonalności itp.). Muzyka na obszarach występowania obydwu gwar wykazuje bliskie pokrewieństwo. Na obszarze ukraińskojęzycznym nie spotyka się konopielek (pieśni wykonywanych podczas świąt Wielkanocnych) obecnych na obszarze białoruskojęzycznym.
Pieśni występujące na tym terenie pod względem tonalnym można podzielić na dwie zasadnicze grupy: warstwę dawniejszą, związaną z repertuarem obrzędowym i pieśni nowsze, związane z rozbudowanymi strukturami wielogłosowymi. Do nowszej warstwy należą także popularne liryczne pieśni o wątkach kozackich (p. 40) oraz pieśni rosyjskie, przyswojone przez ludność Podlasia w czasie przesiedleń w głąb Rosji (w latach 1915-1918). Poza rozbudowanymi pieśniami 2-3 głosowymi spotyka się także pieśni o archaicznej strukturze wielogłosu. Są to na przykład wiosenne rohulky (p. 35, 36) i pieśni żniwne (p. 37), w których występują współbrzmienia sekundowe czy też prowadzenie głosów w równoległych tercjach.
W niektórych miejscowościach (np. w Orzeszkowie) ten archaiczny typ wielogłosu przeniknął także do innego repertuaru, np. cerkiewnych pieśni pogrzebowych (p. 38).
Najstarszy typ repertuaru Podlasia Północnego wykazuje bliskie pokrewieństwo z muzyką Podlasia Południowego. Dotyczy ono zarówno struktury melodyczno-tonalnej pieśni (korowaj, pieśni żniwne i wiosenne), wątków tekstowych, jak i występowania niektórych obrzędów [huhoty).

BIAŁORUSINI I ludność BIAŁORUSKOJĘZYCZNA Z PODLASIA PÓŁNOCNEGO (p. 41-45)


Niezależnie od deklarowanej przez mieszkańców Podlasia Północnego przynależności narodowej, podstawą klasyfikacji pieśni umieszczonych na płycie było kryterium występowania gwary białorusko- lub ukraińsko-języcznej. Mieszkańcy tej części Podlasia, gdzie występują gwary białoruskie deklarują w przeważającej większości przynależność do narodu białoruskiego. Niektórzy, podobnie jak inni mieszkańcy tej części Polski, samo-określają się jako „tutejsi prawosławni". Część Białorusinów to katolicy, a granica obszaru zamieszkałego przez tę społeczność, zarówno w sposób zwarty jak w rozproszeniu, sięga na północy do Dąbrowy Białostockiej.
Nagrania zamieszczone na płycie zostały dokonane w trzech miejscowościach (Załuki, Zarzeczany, Suszcza), położonych na północ od rzeki Narew, niedaleko Gródka. Są to przykłady pieśni obrzędowych: weselna (p. 41), chrzcinowa (p. 42), dożynkowa (p. 43) oraz dwie pieśni związane z przesileniem wiosennym: syraja huska (p. 44) i kanapielka (p. 45). Wykonawcami wielkanocnych konopielek byty grupy młodych dziewcząt lub chłopców, chodzących po domostwach z życzeniami, za które otrzymywali poczęstunek: jajka, ser, kiełbasę. Konopielki to pieśni o prostej strukturze muzycznej. Pojawiają się w nich wątki zalotne i miłosne, podobnie jak w przedwielkanocnych rohulkach, swańkach, włodarkach oraz w wesniankach wykonywanych przez ludność ukraińskojęzyczną w innych częściach Podlasia. Tę samą tematykę miały pieśni zwane syraja huska, wykonywane od Niedzieli Wielkanocnej do Przewodniej. Jest to repertuar analogiczny do rohulek śpiewanych na obszarze ukraińskojęzycznym.
Obrzędowy repertuar cechuje się dużym archaizmem, dotyczy to zarówno struktury tonamo-melodycznej, tekstowej, jak i lamentacyjnego sposobu śpiewu. Ten dawny styl wykonawczy najpełniej prezentują Maria Mojsak z Zatuk (p. 41) i urodzona w roku 1912 Serafina Tarasewicz z Suszczy (p. 44).
Anna Borucka- Szotkowska Anna Szewczuk-Czech
Bibliografia/References
Atlas gwar wschodnioslowiańskich Białostocczyzny, 1980,1989, t. 1, 2, Wroctaw-Warszawa-Kraków-Gdańsk
FalkowskiJ., Pasznycki B., 1935, Na pograniczu femkowsko - bojkowskiem, Towarzystwo Ludoznawcze, Lwów
Glinka S., 1960, Granica językowa i przykłady zróżnicowania fonetycznego gwar białoruskich Białostocczyzny, (w:) Sprawozdania z prac naukowych Wydziału Nauk Spoleczych PAN, r. 3 Warszawa, s. 36-45
Kuraszkiewicz W., 1964, Tendencje białoruskie i ukraińskie w gwarach okolic Puszczy Białowieskiej, (w:) Acta Baltico-Slavica, t. 1, Białystok, s. 247-257
Mniejszości narodowe w Polsce, 1997, praca zbiorowa pod red. Zbigniewa Kurcza, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego
Sadowski A., 1991, Narody Wielkie i Małe. Białorusini w Polsce, UJ Kraków

ŁEMKOWIE - BESKID NISKI / LEMKOS - THE LOWER BESKID

1. trad. Powedu konyka / l will lead my horse 2:53
2. trad. Takum sobi fraireczku dostał / This sweetheart of mine 1:43
Kapela "Dumka" z Gromadki: Szymon Hopej ur. 1918 Łosie k. Krynicy, zm. 1997 Lubiąż, I skrzypce, śpiew; Piotr Hojniak ur. 1923 Nowa Wieś, zam. Patoka, n skrzypce, śpiew; Michał Oleśniewicz ur. 1926 Berest, zam. Modła, III skrzypce, śpiew; Roman Olejnik ur. 1945, kontrabas; Roman Hopej ur. 1953, akordeon; nagranie 1989 Sopot / The "Dumka" Ansamble from Gromadka: Szymon Hopej b. 1918 Łosie n. Krynica, d. 1997 Lubiąż, 1st violin, vocals; Piotr Hojniak b. 1923 Nowa Wieś, living Patoka, 2nd violin, vocals; Michał Oleśniewicz b. 1926 Berest, linngin Modła, 3d violin, vocals; Roman Olejnik b. 1945, double-bass, Roman Hopej b. 1953, accordion; rec. 1989 Sopot
3. trad. Pieśni weselne do błogosławieństwa / Wedding songs for the blessing 1:04
Proszu ja was mamcio / l'm asking you, mother (0:37) Do stilcia sidaty - dla sieroty / A song for an orphan (0:27)
4. trad. Ideme my z komoroczki - pieśni oczepinowe / We came out of the chamber -capping songs 1:18
Olga Poliwka ur. 1934 Roztoka k. Krynicy żarn. Strzałkowice, śpiew; nagranie 1998 Strzałtkowice / b. 1934 in Roztoka n. Krynica living in Strzałkowice, vocals; rec. 1998 Strzałkowice
5. trad. Jak sia budut wyberaty - weselna na przenosiny / When l go - a wedding song for the farewell of the bride 0:35
Maria Demczak ur. 1946 Florynka, zam. Bajków, śpiew;
nagranie 1998 Bajków / b. 1946 in Florynka, living in Bajków, vocals: rec. 1998 Bajków
6. trad. Zrodyły sia terky / The sloe plum crop is good 2:54

Kapela zespołu "Kyczera" z Legnicy: Szymon Hopej ur. 1918 Łosie k. Krynicy, zm. 1997 Lubiąż, I skrzypce, śpiew;
Piotr Hojniak ur. 1923 Nowa Wieś, zam. Patoka, II skrzypce, śpiew; Michał Oleśniewicz ur. 1926 Berest, zam. Modła, III skrzypce, śpiew; Michał Kolar ur. 1934 Roztoka Wielka, skrzypce; Włodzimierz Dąbrowski ur. 1934 Roztoka Wielka, kontrabas; Dariusz Kobań ur. 1972 Legnica, akordeon; nagranie 1993 Sopot / The music band of the "Kyczera" Ansamble from Legnica: Szymon Hopej b. 1918 Łosie n. Krynica, d. 1997 Lubiąż, 1st violin, vocals;
Piotr Hojniak b. 1933 Nowa Wieś, living in Patoka, Id violin, yocals; Michał Oleśniewicz b. 1926 Berest, living in Modła, 3rd violin, vocals; Micha! Kolar b. 1934 Roztoka Wielka, violin; Włodzimierz Dąbrowski b. 1934 Roztoka Wielka, double-bass, Dariusz Kobań b. 1972 Legnica, accordion; rec. 1993 Sopot
Maria Demczak ur. 1946 Florynka, zam. Bajków, śpiew;
nagranie 1998 Bajków/ b. 1946 Florynka, living in Bajków, vocals; rec. 1998 Bajków
7. trad. Jak Panna Maryja po świtu chodyła - religijna / When Virgin Mary wandered through the world - a religious song 4:17
Olga Poliwka ur. 1934 Roztoka k. Krynicy, zam. Strzałkowice, śpiew; nagranie 1998 Strzałkowice / b. 1934 in Roztoka n. Krynica, living in Strzałkowice, vocals; rec. 1998 Strzałkowice
8. trad. Salve, Salve ty Fedore / Salve, salve, Fedor 0:35
Olga Czerep ur. 1919 Binczarowa, zam. Trzmielów, śpiew; nagranie 1998 Trzmielów / b. 1919 in Binczarowa, living in Trzmielów, vocals; rec. 1998 Trzmielów
9. trad. Powidały szczedracy - recytacja szczodrakowa / The shchodraks said - a "shchodraky" recitation 0:29
Olga Trochanowska ur. 1929 Regietów, zam. Sobin, śpiew; nagranie 1998 Sobin / b. 1939 Regietów, living in Sobin, yocals, rec. 1998 Sobin
10. trad. W hłubokij dotyni zwizda sia zjawyła - kolęda / A star appeared over a deep valley - a carol 1:35

Maria Demczak ur. 1946 Florynka, zam. Bajków, spiew;
nagranie 1998 Bajkow/ b. 1946 Florynka, living in Bajków, vocals; rec. 1998 Bajków
11. trad. Winczuju wam gazdynyczko myła - winszowanie / May I wish you all the best - a wishing song 1:12
Olga Poliwka ur. 1934 Roztoka k. Krynicy, zam. Strzatkowice, spiew; nagranie 1998 Strzałkowice / b. 1934 in Roztoka n. Krynica, living in Strzałkowice, vocals; rec. 1998 Strzałkowice
BOJKOWIE - BIESZCZADY / BOYKOS - BIESZCZADY MOUNTAINS

12. trad. Kołomyjka / Kolomyika 1:23
13. trad. Oberek starodawny / An old-style oberek 1:19
14. trad. Stara polka weselna / An old-style wedding polka 1:08
Kapela "Bobrowiczanie" z Bobrownika: Dymitr Hodowaniec, skrzypce prym; Piotr Lesek, skrzypce sekund; Władysław Lesek, basy; nagranie 1977 Kolno / The "Bobrowiczanie" Ansamble from Bobrownik: Dymitr Hodowaniec, 1st violin; Piotr Lesek, 2nd violin;
Władysław Lesek, bass; rec. 1977 Kolno
15. trad. Hej śpiwanojky moji - przyśpiewki weselne / Oh, my songs - wedding couplets 0:49
16. trad. Pieśni weselne do błogosławieństwa / Wedding songs for the blassing 1:33

Stań drużbuniu na kładynu / Stand on a wedding-towel (0:57)
Komuż ty sia Marusuniu kłaniajesz - dla sieroty / Whom do you bom to,
Mary - a song for an orphan (0:36)
17. trad. Tam na horojci dwa sokołojky - szczyndrak / Two falcons on the hill - shchyndrak (a carol) 1:31
18. trad. Kunec hrabaniu, kunec - żniwna / The raking up is over - a harvest-song 0:46
Rozalia Słoninko ur. 1911 Zawadka, zm. 1991 Kolonia Rybacka k. Węgorzewa, śpiew;
nagranie 1987 Kolonia Rybacka (ze zbiorów Anny Szewczuk-Czech) / b. 1916 in Zawadka, d. 1991 in Kolonia Rybacka n. Węgorzewo, vocals; rec. 1987 Kolonia Rybacka (from the collection of Anna Szewczuk-Czech)
19. trad. Placząca skrzypka - polka / A crying fiddle - polka 1:35
20. trad. Stary kozaczok / An old-style cossacks 1:05
21. trad. Kołomyjka / Kolomyika 1:29
Kapela "Bobrowiczanie" z Bobrownika: Dymitr Hodowaniec, skrzypce prym; Piotr Lesek, skrzypce sekund; Władysław Lesek, basy; nagranie 1977 Kolno / The "Bobrowiczanie" Ansamble from Bobrownik: Dymitr Hodowaniec, 1st violin; Piotr Lesek, 3nd violin; Władysław Lesek, bass, rec. 1977 Kolno

LUDNOŚĆ UKRAIŃSKA Z NADSANIA / UKRAINIAN PEOPLE OF THE SAN RIVER AREA

22. trad. Walczyk - mazurek z Teniatysk / Waltz-mazurka from Teniatyska 0:58
23. trad. Muzyczki hrajte - kołomyjka / Let the music play - a kolomyika 1:13
24. trad. Piszoł Władziuniu - melodie szczodrakowe / Vladek went to... -"shchodrak" tunes 1:01
Włodzimierz Nazarowicz ur. 1930 Ruda Żurawiecka, zam. Budzewo k. Bań Mazurskich, skrzypce, śpiew; nagranie 1998 Budzewo / b. 1930 in Ruda Żurawiecka, living in Budzewo n. Banie Mazurskie, violin, yocals; rec. 1998 Budzewo
25. trad. Kłaniajesi syritko - weselna dla sieroty / Bow and scrape - a wedding song for an orphan 0:52
26a. trad. Do ślubojku idemo - weselna / We go to wed - a wedding song 0:30
26b. trad. Rozcwytały fijałoczki - hahulka / Violets blossom - a "hahulka"-song 0:43
Anna Błońska ur. 1916 Żurawce, zam. Rudziszki k. Węgorzewa, śpiew; nagranie 1998 Rudziszki / b. 1916 in Żurawce, living in Rudziszki n. Węgorzewo, yocals; rec. 1998 Rudziszki

UKRAIŃCY l LUDNOŚĆ UKRAIŃSKOJĘZYCZNA Z PODLASIA POŁUDNIOWEGO / UKRAINIANS AND THE UKRAINIAN-SPEAKING PEOPLE FROM THE SOUTHERN PODLASIE

27. trad. Oj, zaliła wsi tuhy - pieśń liryczna / On, all the meadows have been swamped - a lyrical song 1:30
Bronisław Łobacz ur. 1929 Dołhobrody i tu zam., śpiew; Czesław Kaźmiruk ur. 1933 Dołhobrody i tu zam., śpiew; nagranie 1998 Dołhobrody / Bronisław Łobacz b. 1929 in Dołhobrody, living there, vocals; Czestaw Kaźmiruk b. 1933 Dołhobrody, living there, vocals;
rec. i 998 Dołhobrody
28. trad. Oj, letiły żurawli - pieśń liryczna / Cranes were flying by - a lyrical song 3:32
29. trad. Położu kładku oj na murawku - włodarka / l put a foot-bridge in the grass - a "wlodarka" song 3:12

Katarzyna Halina Weremczuk ur.1934 Wyryki Połód, zam. Dołhobrody, śpiew; nagranie 1998 Dołhobrody / b. 1934 in Wyryki Połód, living in Dołhobrody, vocals; rec. 1998 Dołhobrody
30. trad. Oj ty Iwane, Podolane - sobótkowa (na Kupałę) / A summer solstice song 1:51
31. trad. Wasylowa maty - pieśń na huhoty / The Basil's mother - a song for 'huhoty' 0:55
32. trad. Oj korowaju, korowaju - pieśni korowajowe / Korowai (ritual cake) songs 1:52
Nina Nikołajuk ur. 1925 Kijowiec, zam. Dobryń Duży, śpiew; nagranie 1998 Dobryń Duży / b. 1935 in Kijowiec, living in Dobryń Duży, vocals; rec. 1998 Dobryń Duży

UKRAIŃCY, LUDNOŚĆ UKRAIŃSKO- i BIAŁORUSKOJĘZYCZNA PODLASIA PÓŁNOCNEGO / UKRAINIANS AND THE UKRAINIAN- AND BELORUSSIAN SPEAKING PEOPLE FROM THE NORTHERN PODLASIE

33. trad. Dbajte drużyczky, dbajte - korowajowa / Take care. bridesmaids - a korowai (ritual cake) song 0:49
34. trad. Pieśni weselne przed wyjazdem do ślubu / Wedding songs before going to the church 1:30
Wyjdy matiunko pohlady / Have a look, mother (0:25)
Sydyt Manioczka / Mary has sat down (1:05)
Antonina Sidoruk ur. 1931 Dobrowoda i tu zam., śpiew; nagranie 1998 Dobrowoda / b. 1931 m Dobrowoda living there, vocals; rec. 1998 Dobrowoda
35. trad. Ne ijdy doszczyku - rohulka / Oh rain, please don't come - a 'rohulka'- song 1:06
Nadzieja Gruszewska ur. 1942 Orzeszkowo k. Hajnówki i tu zam., śpiew; Nadzieja Androsiuk ur. 1938 Orzeszkowo k. Hajnówki i tu zam., śpiew; nagranie 1998 Orzeszkowo / Nadzieja Gruszewska b. 1942 in Orzeszkowo n. Hajnówka, living there, vocals; Nadzieja Androsiuk b. 1938 in Orzeszkowo n. Hajnówka, living there, vocals; rec. 1998 Orzeszkowo
36. trad. Swiatyj Jure Ryhore - rohulka / On the Saint George's Day -a "rohulka" - song 2:17
Zespół śpiewaczek z Dobrowody; nagranie 1998 Dobrowoda / Female singers from Dobrowoda, rec. 1998 Dobrowoda
37. trad. Oj czyjaż to wołoka - żniwna / Whose field is this - a harvest-song 1:32
38. trad. Każut ludy czto ja umru - pogrzebowa / They say l'm dying - a funeral song 2:05
Nadzieja Gruszewska ur. 1942 Orzeszkowo k. Hajnówki i tu zam., śpiew; Nadzieja Androsiuk ur. 1938 Orzeszkowo k. Hajnówki i tu zam., śpiew; nagranie 1998 Orzeszkowo / Nadzieja Gruszewska b. 1942 in Orzeszkowo n. Hajnówka, Iiving there, vocals; Nadzieja Androsiuk b. 1938 in Orzeszkowo n. Hajnówka, living there, vocals; rec. 1998 Orzeszkowo
39. trad. Luli, luli, luli - kołysanka / Lullaby 0:34
Nadzieja Androsiuk ur. 1938 Orzeszkowo k. Hajnówki i tu zam., śpiew; nagranie 1998 Orzeszkowo / b. 1938 in Orzeszkowo n. Hajnówka, living there, vocals, rec. 1998 Orzeszkowo
40. trad. Jawor nad wodoju - pieśń miłosna / Sycamore on the water - a love song 1:41
Nadzieja Gruszewska ur. 1942 Orzeszkowo k. Hajnówki i tu zam., śpiew; nagranie 1998 Orzeszkowo / b. 1942 Orzeszkowo n. Hajnówka, living there, vocals; rec. 1998 Orzeszkowo

BIAŁORUSINI i LUDNOŚĆ BIAŁORUSKOJĘZYCZNA Z PODLASIA PÓŁNOCNEGO / BELORUSSIANS AND THE BELORUSSIAN-SPEAKING PEOPLE FROM THE NORTHERN PODLASIE

41. trad. Jedziesz dziewońka ty do wienczania - weselna / Oh girl, you are going to marry - a wedding song 3:08
Maria Mojsak ur. 1933 Załuki k. Gródka i tu zam., śpiew; nagranie 1998 Załuki / b. 1933 in Załuki n. Gródek, living there, vocals; rec. 1998 Załuki
42. trad. Och, wy kumeńki, daj hałubeńki - chrzcinowa / The godparents -a baptismal song 1:12
Zofia Gogiel ur. 1918 Rzednia k. Gródka, zam. Zarzeczany, śpiew; nagranie 1998 Zarzeczany k. Gródka /b. 1918 in Rzednia a. Gródek, living in Zarzeczany, vocals; rec. 1998 Zarzeczany n. Gródka
43. trad. Oj, wyleć, wyleć jasny sakole - dożynkowa / F/y, fly, oh my falcon - a harvest festival song 1:18
Anna Filipczuk ur. 1939 Bieńdziuga k. Gródka, zam. Załuki, śpiew; nagranie 1998 Załuki k. Gródka / b. 1939 in Bieńdziuga n. Gródek, Iiving in Załuki, vocals; rec. 1998 Załuki n. Gródka
44. trad. Tam kała mostu - syraja huska (wiosenna) / At the bridge - a "syraia huska" spring song 1:58
Serafina Tarasewicz ur. 1912 Suszcza k. Gródka i tu zam., śpiew; nagranie 1998 Suszcza / b. 1912 in Suszcza n. Gródek, linng there, vocals; rec. 1998 Suszcza
45. trad. Chodzić pawa pa hulicy - konopielka / A peacock is walking on the lane - a konopielka song 2:54
Nina Jurczuk ur. 1932 Łapicze k. Gródka, zam. Zarzeczany, śpiew; nagranie 1998 Zarzeczany / b. 1932 in Łapicze n. Gródek, living in Zarzeczany, vocals; rec. 1998 Zarzeczany
Wybór i opracowanie / Artistic supervision, selection and commentary:
ANNA BORUCKA-SZOTKOWSKA, ANNA SZEWCZUK-CZECH
Redakcja / Edited by Jan Popis, Magdalena Kawczyńska
Konsultacja / Consultant: Prof. dr hab. Jerzy Bartmiński
Tłumaczenie / Translated into English by Ewa Dahlig
Mastering by Dorota Błaszczak
Projekt graficzny / Design by MARS & VENUS - Piotr Rosiński
Fotografie / Photos by Krzysztof Gromek, Krzysztof Hejke, Anna Borucka-Szotkowska,
Anna Szew